Багъарана къажар ГIандаллъиялде باغارانا قاجار عاندالڸێيالدې

باغارانا قاجار عاندالڸێيالدې

"بالاهازۇل وێلايات"

ڞۈرالدا ماعارۇلاز ڃواراو واڛاصۇل قێصاص بۈسێزې "قېچاراو" نادێرشاهاص ١٧٤١ سۈنالدا كۇتاكاب چابڅېن هابۇنا داغێستانالدې. هېصدا ښاداڅ بۇگانا جێنڛا كوېردې رۈسارال عېمېرال ئۇلكابازداصاڬێ رێڴۇن حالگۈلارېلعان راغۇڅابێ عاڮالڸاراب،  ڝاقڬۈ گۇدێياب اسكار. ڞێڴاراب باحارچێڸێيالدا داندېڄېي هابۇنێڬێ،  رێڨ - رێڨۇن رۇگارال داغێستاناڷۇل مۇعرۇزۇل خالقازدا گوېڃۈ نادێرشاهاصۇل هېب كۇتاكاب قۇواتالدې داندې صانڬارڸۇن ڄېزې. هېزۇل عېمېرێصېل اوارێستانالدې ناڅې قانا. ئێنڬێلازۇل تارێخچێ لۈكارنێڛا څوان بۇڬۈ: "اوارێستان جێبڬۈ جێنداڬۈ ڄارابڸۇن،  كوېردې بۈسێڃۈڬۈ بۇڬېبعان زامانالدا،  داغێستانالدې وۈرڃێزې گۇل نادێرشاهاصۇڅې ۺۈلېب باگالدا بۇگێنڃۈ"،  - يان. عاندالڸێياڷۇل راڨالدا،  صۇغراڶ رۈسدادا عاڬارڸۇڅ،  ځێڞێب ابۇلېب باگالدا ڭانا قاجارازۇل اسكاراڷۇلڬێ ماعارۇلازۇل ښۈڸاراب بۈدۇلڬێ كۇتاكاب راغ. صۇغۇلدېرێل راڅالداصان راغۇيې بېطېرڸێ هابۇلېب بۇگانا بۈدۇل ڛېوېڅان چۇفالاص وا عاندالڸێياڷۇل قادێ فێرمۇحامادێڛا. راغۇڶ عاڮالڸانا داغێستاناڷۇل عېمېرێصېل خالقازۇل واكێلزابێڬێ.

"قاجار غۇرێياڷۇل كۈڃۈڶ" ڞار ڸالارېو كۈڃۈهاناص زاهێر هابۇن بۇڬۈ جێوڬۈ قۈلېو وۇگێن ڸايدال،  نادێرشاهاصدا بۇگاراب حال:

"دۈرما قواطێب بۈسۇن بۈدې بالاهدار،

باڞۇن غۇرۇن بۇڬۈ قاجارێل اسكار".

كۈڃۈڶ ماعارۇلاز هېو قاجار شاهاصدا گال هێقۇلېب بۇڬۈ:

"هاب عېلێۺ،  عېلارێۺ،  حاما قاجاراو،

طادوۇصۇن واڃانێ،  عێياڅې څوېلا".

صۇغراڶا عالێمچێ خالێلێڛا هادێن څوان بۇڬۈ نادێرشاه مۇعرۇزۇل راڨالدې واڃێناڷۇل حاقاڷۇڶ: "طۈڛېوې هانێوې واڃاراب مېخالدا جێندا تاهماسێلان ابۇلېب بۇگاراو ئێرانازۇل شاه داغێستانالدې واڃانا ڝاقڬۈ ڃاحێيال،  رێڴۇن حالگۈلارېل اسكارالڬێ راچۇن وا غۇمېكێب شاهار كوېردې بۈسانا… گێئابێزېڬێ واڃاراب مېخالدا ناڅېڬێ دۈبڬۈ شاهارالدا كوېرۺېل هابۇنا،  كوېردې رۈسانا هېلدا صوېرۇڅ رۇڬېل باگالڬێ. هېص طاد كوېر ڸۇرال اخێرێصېل رۈسابێ رۇگانا عۈبۈڅ وا مۈحۈب…".

ښۈڬێ څواي - څواعايازدا هېڷۇل حاقاڷۇڶ جېڬێ مۇحكانڬۈ بێښۇن بۇڬۈ: "غێزێلباشازۇل اسكارال غۇمېكێرې راڃانا…،  هېنێصان دۇرڃێ ماعاردې راځانا هېل،  مۈحۈب وا عۈبۈڅ رۈسابازدا طادېخۇن چادێرال ڃوانا،  هېزۇل ښۈ بۇطا انا صۇغۇر (صۇغراڶ) رۈسۇڶې وا الاهاصۇل كوېرباقێيالداڸۇن هېنێصا ڶۇتێزارۇنا،  هېب گێيابڬۈ رۈسدادا هۈرڨۈب باگالدا ڃوانا هېزۇل (نادێرێل اسكارازۇل) ڛېرېصېل راغۇڅابازۇل ڸابئازارڬۈعاناصېو چێ".

حامۺارالدا وۇگاراو عۇرۇساڷۇل واكێل كالۇشكێنڬێ وۇگانا هېب راغۇلاب سافارالدا نادێرشاهاصدا ښاداڅ. هېصڬێ څوالېب بۇڬۈ "عادادا اسكار غۇرێزې هابۇراب چابڅېن" بۇگانێن هېب،  "هېنێرعان عېمېر عادامازداصاڬێ،  بېچېڸێيالداصاڬێ وا ياراغالداصاڬێ ماحرۇمڸێڃێن" شاه. تۇركازۇل "سامێ،  شاكێر وا سۇبحێ تارێخێ" طېڮالداڬێ بێڮێزابۇن بۇڬۈ صۇغراڶ رۈسدادا عاڬارڸۇڅ شاهاصې كامۇنێن ۺۇئازارڬۈعاناصېو راغۇڅان. بېطېربۇرێب وۇگاراو فارانڬاڷۇل دێفلۈمات ماركێز دېلا شېتاردێڛاڬێ څوان بۇڬۈ: "نادێرشاهاصۇل قېي ڝاقڬۈ كامێ ڞێڴاراب بۇگانا،  كێنێن ابۇنێ،  هېصدا گوېڃۈ جێندێر اسكار قۈرێنێبې - ڴالاڅې ڭېيالداصا هۇقێزې وا گێيابڬۈ راڅالدا راخچۇن رۇگارال بۈياز عاصێڬۈ غۇرانا هېصۇل اسكاراڷۇل گۇدێياب بۇطا".

شاهاصۇل كاتێب ماهدێځان استارابادێڛاڬێ "بالاهازۇل وێلايات" ابۇن ڞار ڸۇن بۇڬۈ نادێرێڛا جێندێرڬۈ راغۇڅابێ "تۇشماناصې داولاڸۇن" ڨۇراب عاندالڸێيالدا.

١٧٤١ سۈناڷۇل رېښارۇڶ مۈڞاڷۇل ٢٨ قۈيالدا ساردێڶ شاه عاندالڸێيالداصا ڶۇتانا.

نادێرشاهاصۇل تاج.

ئێمام شامێلێدا ښاداڅ كالۇڬێو وۇگاراو فێرێستاو رۇنۈوسكێياصۇل قۈلطېڮالدا بۇڬۈ نادێرشاهاص داغێستانالدې هارۇرال چابڅېنازۇلڬێ،  مۇعرۇزۇل ئۇلكا كوېردې بۈسێزې هېصۇل رۇگارال قاصدازۇلڬێ،  اخێرڬێ كۇتاكاب كامێڬێ ڭۇن،  مۇعرۇزۇل خالقاز اسكارڬێ ۺۇۺازابۇن،  هاكالڬێ،  قايێڬێ،  خازێناڬێ غۈرڨ تۇن ڶۇتۇن ئێنې ڭېياڷۇلڬێ حاقاڷۇڷ هېص بێښاراڷۇل هابۇراب څواي - څواعاي. ځوالداصا ځواصارڸێزې ڶۇتۇنڬێ ئۇن وۇڬۈ عاداتێياو راغۇڅاناصۇل رېطېلڬێ رېطۇن. جێندێر اسكاراڷۇل قۇوات ڶارانێبې ئۇنېب بۇگێنڬێ،  بېرهېنڸێ جێندا هېنێب بێڮێزې هېڃېبڸێڬێ بێڄاراب مېخالدا،  طاصا باڅۇن تاجڬێ عۈدۈبې رېخۇن،  ښۈ چۈداصا ښۈڬێ چۈدې واځۇناڬۈ،  نادێرشاهاص احارابێلا: "ناعانا باتاڬێ دێر ناسلۇياڷۇل چێياصې،  ښۈڬێ نۇځاڷ كێدانێڬێ هاب عاصێياب باگالدې ئێنې هېصدا راگالدې ڭانێ." - يان.

هېدێن دۈب جێندێرڬۈ چۈدا بۇگاراب هېصۇل ڨێلێڬێ وا طاصا باڅۇن هېص عۈدۈبې رېخاراب تاجڬێ ماعارۇلازې داولاڸۇن خۇطانا. ڨێلێڬێ تاجڬێ بۇگانا عېمېراب وا ڝاقڬۈ قێماتاب جاوهار - ياقۇتاڷ قاڃاراب. تاجاڷۇل جانێصېب راڅ ماخۇل بۇگانێڬێ،  قواطێصېب راڅ بۇگانا عارښۇل بێئۇن طۇراب،  جانێب جاوهار - ياقۇت رېقېزابێزې مېسېدێل "ڬوېندال" هارۇراب. تاج صوېرۇڅېڬێ بۇگانا څاتێلالداصا داهابڬۈ قۇراب عېبڸێياڷۇل ڬۈر. هېلدا طاد څوان بۇگانا قۇرئانالداصا هادێناب ايات: "نێجېڛا دۇيې بېرهېنڸێ سايغات هابۇنا. الّاه طاصا ڶۇهێنا دۇر ڛېرېخۇن ارالڬێ خادۇر رۇگێنېصېلڬێ مۇناهازداصا. هېص دۇدې جێندێرڬۈ عاقێلڸێ طێنگێزابێلا. هېص مۇن بێطاراب نۇځدې واچێنا. هېو دۇر كۇمېكچێ وۇڬۈ". هېب څواي - څواعايالدا طادېخۇن رېقېزابۇن بۇگانا گێڬۈ گۇدێياب زۇمرۇد،  گێيالداصاڬۈ قواطێبې باڭاراب،  ښۈياڷ ښۈياب قۈطۇلېدۇڅ ڸۇراب گێڬۈ مېسېدێل حۇلێڬۇن ښاداڅ. ڸابئابێلېب زۇمرۇدالداڬێ بۇگانا بێطۇن ئېخېدې اراب مېسېدێل حۇلێ. هېب حۇلێدۇل طۈهێبڬێ،  تاجاڷۇل طۈه ڶۇهۇنېدۇڅ،  ڸۇن بۇگانا ښۈڬێ حۇلێ – جاوهار - ياقۇتاز قاڃاراب حۇلێ.

هېدێناب سۇراتالدا ڸالېب بۇگۇن بۇڬۈ شامێلێدا هېب تاج،  هېدێنڬۈ ڨێلێڬێ جېڬێ هېو ئێمامڸۇن ڭېلېلدېڬۈ. ماعارۇلازې هېل ڝاقڬۈ قێماتالڸۇن ڶۇهۇن،  هېز گوارڬۈيێۺ ڨۈلېب بۇگێنڃېبالێ،  ښۈياز ښۈيازې سايغات هارۇن ياڬێ بێچا - ځێسۇن عېمېراو چێياصۇل څاتێڨې ڭۇن رۇڬۈ. هېدێن باگ - باگالدې ڭېياڷ طاد رۇگارال خێرێيال جال - جاوهار - ياقۇت مۇقسانڸۇن بۇڬۈ. ݭێنڬێ ئێمامڸۇن ڭېدال،  شامێلێڛا امرۇ هابۇن بۇڬۈ هېل رالاهېيێلان. رالاهۇن راڃۇن،  ئێماماص هېل رێچۇن رۈسۇن رۇڬۈ. اما هېل راتۇن رۇڬۈ طۇبانڬۈ ۺۇۺا - څۇڅاراب حالالدا. خۈنجرۈڛاڬێ عۈشطۈڛاڬێ قۈطۇن،  هېزداصا جاوهار - ياقۇت باڅۇن بۇڬۈ هېص. ځوېزابێڃۈڬۈ خۇطۇن بۇڬۈ جاوهار - ياقۇتاز قاڃاراب حۇلێ. شامێلێڛا امرۇ هابۇن بۇڬۈ داغێستاناڷۇل ڞار ماشهۇرڸێزابۇلېب داولا حێسابالدا ناڅې ڝۇنێزې ڭۈلێن هېبێلان. اما هېبڬێ كوېر څواڃۈڬۈ خۇطێڃۈ - شامێل دارغۈب هېڃېب زامانالدا هېصۇل ڷۇدبۇز وا ياساز هېلداصا راڅۇن جاوهار - ياقۇتال جێدېرڬۈ راطلێدا رۇقۇلېل رۇگانا. هېلداصا فاشمانڸاراو ئێماماص ابۇلائانێلا،  كۇنڃ - كۇنڃاراب جۈ بێڮێدال،  هېلدې كوېر خافێڃۈڬۈ ڄېزې گۇنڬۇطێ بۇڬێن رۇڿابازۇل زاعێفڸێ.

نادێرشاهاصۇل ڨۈلۈلڬێ تاجاڷۇلڬێ خۇطارال جال ۺوانا وێدانۈصا غۇنێوې ئۇناڬۈ نۇځدا هېصدا ښاداڅ بۇگاراب ۺێناب تالاوۇر هابۇرازۇڅې.

ماقالا څواراو چێ: حاجێمۇراد دۈنۈغۈ

Багъарана къажар ГIандаллъиялде

"Балагьазул вилаят"

ЦIцIоралда магIарулаз чIварав ваццассул къиссасс босизе "къечарав" Надир-шагьасс 1741 соналда кутакаб чабхъен гьабуна Дагъистаналде. Гьессда цадахъ букIана жинцца кверде росарал гIемерал улкабаздассаги рикIкIун хIалкIоларелгIан рагъухъаби гIахьаллъараб, цIакъго кIудияб аскар. ЦIцIикIкIараб бахIарчилъиялда дандечIчIей гьабуниги, рикь-рикьун рукIарал Дагъистаналълъул мугIрузул ххалкъазда кIвечIо Надир-шагьассул гьеб кутакаб къуваталде данде ссангарлъун чIчIезе. Гьезул гIемериссел Аваристаналде нахъе къана. Ингилазул тариххчи Л. Локарницца хъван буго: "Аваристан жибго жиндаго чIчIараблъун, кверде босичIого бугебгIан заманалда, Дагъистаналде ворчIизе кIул Надир-шагьассухъе щолеб бакIалда букIинчIо", - ян. ГIандаллъиялълъул ракьалда, СсугъралI росдада гIагарлъухъ, ХицIцIиб абулеб бакIалда ккана къажаразул аскаралълъулги магIарулазул цолъараб бодулги кутакаб рагъ. Ссугъулдерил рахъалдассан рагъуе бетIерлъи гьабулеб букIана бодул ццевехъан Чупаласс ва ГIандаллъиялълъул къади Пир-МухIамадицца. РагъулI гIахьаллъана Дагъистаналълъул гIемериссел ххалкъазул вакилзабиги.

"Къажар гъуриялълъул кочIолI" цIцIар лъаларев кочIгьанасс загьир гьабун буго живго къолев вукIин лъайдал, Надир-шагьассда букIараб хIал:

"Дорма къватIиб босун боде балагьдар,

БацIцIун гъурун буго къажарил аскар".

КочIолI магIарулаз гьев къажар шагьассда кIал гьикъулеб буго:

"Гьаб гIелищ, гIеларищ, хIама къажарав,

ТIадвуссун вачIани, гIияхъе хъвела".

СсугъралIа гIалимчи Ххалилицца гьадин хъван буго Надир-шагь мугIрузул ракьалде вачIиналълъул хIакъалълъулI: "ТIоццеве гьаниве вачIараб меххалда жинда Тагьмасилан абулеб букIарав хIамщаралълъул шагь Дагъистаналде вачIана цIакъго чIахIиял, рикIкIун хIалкIоларел аскаралги рачун ва Гъумекиб шагьар кверде босана… КIиабизеги вачIараб меххалда нахъеги добго шагьаралда кверщел гьабуна, кверде росана гьелда ссверухъ ругел бакIалги. Гьесс тIад квер лъурал аххириссел росаби рукIана ГIобохъ ва МохIоб…".

Цоги хъвай-хъвагІаязда гьелълъул хIакъалълъулI жеги мухIканго бицун буго: "Гъизилбашазул аскарал Гъумекире рачIана…, гьениссан ДурчIи магIарде рахана гьел, МохIоб ва ГIобохъ росабазда тIадеххун чадирал чIвана, гьезул цо бутIа ана Ссугъур (СсугъралI) росулIе ва Аллагьассул квербакъиялдалъун гьенисса лIутизаруна, гьеб кIиябго росдада гьоркьоб бакIалда чIвана гьезул (Надирил аскаразул) ццерессел рагъухъабазул лъабазаргогIанассев чи".

ХIамщаралда вукIарав ГIурусалълъул вакил И. И. Калушкинги вукIана гьеб рагъулаб сапаралда Надир-шагьассда цадахъ. Гьессги хъвалеб буго "гIадада аскар гъуризе гьабураб чабхъен" букIанин гьеб, "гьениргIан гIемер гIадамаздассаги, бечелъиялдассаги ва ярагъалдассаги махIрумлъичIин" шагь. Турказул "Сами, Шакир ва СубхIи тариххи" тIехьалдаги бихьизабун буго СсугъралI росдада гIагарлъухъ шагьассе камунин щуазаргогIанассев рагъухъан. БетIербуриб вукIарав Парангалълъул дипломат маркиз дела Шетардиццаги хъван буго: "Надир-шагьассул къей цIакъго ками цIцIикIкIараб букIана, кинин абуни, гьессда кIвечIо жиндир аскар къоринибе - кIкIалахъе ккеялдасса гьукъизе ва кIиябго рахъалда раххчун рукIарал бояз гIассиго гъурана гьессул аскаралълъул кIудияб бутIа".

Шагьассул катиб Магьди-хан Астарабадиццаги "балагьазул вилаят" абун цIцIар лъун буго Надирицца жиндирго рагъухъаби "тушманассе давлалъун" кьураб ГIандаллъиялда.

1741 соналълъул рецарулI  моцIцIалълъул 28 къоялда сардилI шагь ГIандаллъиялдасса лIутана.

Надир-шагьассул таж

Имам Шамилида цадахъ Калугив вукIарав пиристав А. Руновскияссул къолтIехьалда буго Надир-шагьасс Дагъистаналде гьарурал чабхъеназулги, мугIрузул улка кверде босизе гьессул рукIарал къассдазулги, аххирги кутакаб камиги ккун, мугIрузул ххалкъаз аскарги щущазабун, гьакалги, къайиги, ххазинаги гъоркь тун лIутун ине ккеялълъулги хIакъалълъулI гьесс бицаралълъул гьабураб хъвай-хъвагIай. Хвалдасса хвассарлъизе лIутунги ун вуго гIадатияв рагъухъанассул ретIелги ретIун. Жиндир аскаралълъул къуват лIаранибе унеб букIинги, бергьенлъи жинда гьениб бихьизе гьечIеблъиги бичIчIараб меххалда, тIасса бахъун тажги гIодобе реххун, цо чодасса цоги чоде вахунаго, Надир-шагьасс ахIарабила: "НагIана батаги дир наслуялълъул чияссе, цоги нухалълъ киданиги гьаб гIассияб бакIалде ине гьессда ракIалде ккани!" - ян.

Гьедин доб жиндирго чода букIараб гьессул кьилиги ва тIасса бахъун гьесс гIодобе реххараб тажги магIарулазе давлалъун ххутIана. Кьилиги тажги букIана гIемераб ва цIакъго къиматаб жавгьар-якъуталълъ къачIараб. Тажалълъул жаниссеб рахъ маххул букIаниги, къватIиссеб рахъ букIана гIарцул биун тIураб, жаниб жавгьар-якъут рекъезабизе меседил "гвендал" гьарураб. Таж ссверухъеги букIана хъатилалдасса дагьабго къураб гIеблъиялълъул гор. Гьелда тIад хъван букIана Къуръаналдасса гьадинаб аят: "Нижецца дуе бергьенлъи сайгъат гьабуна. Аллагь тIасса лIугьина дур ццереххун аралги ххадур рукIинесселги мунагьаздасса. Гьесс дуде Жиндирго гIакъиллъи тIинкIизабила. Гьесс мун битIараб нухде вачина. Гьев дур кумекчи вуго". Гьеб хъвай-хъвагIаялда тIадеххун рекъезабун букIана кIиго кIудияб зумруд, кIиялдассаго къватIибе баккараб, цоялълъ цояб къотIуледухъ лъураб кIиго меседил хIулигун цадахъ. Лъабабилеб зумрудалдаги букIана битIун эххеде араб меседил хIули. Гьеб хIулидул тIогьибги, тажалълъул тIогь лIугьунедухъ, лъун букIана цоги хIули – жавгьар-якъутаз къачIараб хIули.

Гьединаб ссураталда лъалеб букIун буго Шамилида гьеб таж, гьединго кьилиги жеги гьев имамлъун ккелелдего. МагIарулазе гьел цIакъго къиматаллъун лIугьун, гьез кIваргойищ кьолеб букIинчIебали, цояз цоязе сайгъат гьарун яги бича-хисун гIемерав чияссул хъатикье ккун руго. Гьедин бакI-бакIалде ккеялълъ тIад рукIарал ххириял жал - жавгьар-якъут мукъссанлъун буго. Цинги имамлъун ккедал, Шамилицца амру гьабун буго гьел ралагьейилан. Ралагьун рачIун, имамасс гьел ричун росун руго. Ама гьел ратун руго тIубанго щуща-хъухъараб хIалалда. Ххонжроццаги гIощтIоццаги къотIун, гьездасса жавгьар-якъут бахъун буго гьесс. ХвезабичIого ххутIун буго жавгьар-якъутаз къачIараб хIули. Шамилицца амру гьабун буго Дагъистаналълъул цIцIар машгьурлъизабулеб давла хIисабалда нахъе цIунизе кколин гьебилан. Ама гьебги квер хъвачIого ххутIичIо - Шамил Даргъов гьечIеб заманалда гьессул лълъудбуз ва ясаз гьелдасса рахъун жавгьар-якъутал жидерго ратIлида рукъулел рукIана. Гьелдасса пашманлъарав имамасс абулаанила, кунчI-кунчIараб жо бихьидал, гьелде квер ххапичIого чIчIезе кIунгутIи бугин руччабазул загIиплъи.

Надир-шагьассул кьололги тажалълъулги ххутIарал жал щвана Виданусса Гъуниве унаго нухда гьессда цадахъ букIарабщинаб талавур гьабуразухъе.

Макъала хъварав чи: ХIажи-Мурад ДОНОГЪО

Босараб бакI: «ХIакъикъат»

Гезеталълъул №: 53, 21.12.2012 сон.