ХIалтIухъан цIцIунцIцIра

حالطۇڅان ڞۇنڞرا

بێښێنێۺ نۇجېيېڬۈ،  دێداڬێ هېدێنڬۈ بێښۇنېب راعاراب،  گۇدێياب عاقلۇ جانێب بۇڬېب،  هێطێناب خابار؟ عېنېڭېخا…

بۇگانێلا… بۇگانێلا… بۇگارابڸێ حاقاب جۈ بۇڬێلا،  ښۈ اواداناب وا كۇتاكالدا حالطێزې بۈڨۇلېب ڞۇنڞرا.

هېب بۇگانێلا،  كۇتاكالدا جێندێيېڬۈ بۈڨۇلېب حالطۇدا. حالطۇلېب باگاڷۇل بېطېرڬێ بۇگانێلا ڨۇجنا. څاحڸێ بالالدې باڅۇن باڃۇنائانێلا ڞۇنڞرا حالطێزې وا كانڸێ قۈطێڃۈڬۈ رۈقۈبې ئۇنارۈئانێلا. طۇباراب قۈياڷ حالطۇلائانێلا اب،  احۇلاڬۈ كېڃڬۇن،  هابۇلاڬۈ ماخصارۈ - خۈڃڬۇن وا كێدانێڬێ اڷۇل هۇرماداصا هێمێ طاعۇنارۈئانێلا. هېدێن غێرايالدا هابۇلېب حالطێ ڛېبېطېڃۈڬۈ بۇگێنې رېسڬۈ هېڃېڷۇل،   ازۇل حالطۇلېب باگ بۇگانێلا كێنازداصاڬۈ ڛېبېطۇن طېهالېب.

ښۈ قۈياڷ،  اب نێڶېر بېطېراب حاكێم،  حالطۇلېب باگاڷۇل نۇځماڸۇلېب - ڨۇجنايالدا راگالدې ڭانێلا،  هادێعان تۈخڬۈ جێب بۇگێنې بېهێلارێلان. هادادێعان غێرايالدا ۺێب حالطێ هابۇلېب اب ڞۇنڞرا بۇڬېبالێ بێڮێزې وا خادۇب خالڭوېزې بۈسانێلا حالطۇدې تۈڛۈئۈښحۇط. طادې بالاهۇن ڞۈدۈراب عاداب جۈڬێ بۇڬۈ ئانێلا اب تۈڛۈك…

جێنداڬۈ طاد قاراب جاوابێياب حالطێ راعا - را ڨاندې ۺوېزې،  تۈڛۈئۈښحۇطاڷ طالاب هابۇنێلا ڞۇنڞرايالداصا جێب - جێب قۈيێل هابۇلېب حالطۇل بێښێنې. حالطێ بێطۇن ڛېبې بێڷێنې ڭانێ،  جێب - جێب طامۇلېب ڬالۇلڬێ،  حالطۇلڬێ هابێزې بۇڬېبڬێ هابۇرابڬێ بێښێنې ڭۈلێلانڬێ ماڷانێلا.

هانجې اب حالطۇلڬێ هابێزې بۇڬېبڬێ هابۇرابڬێ بێښۇن عېلێۺخا،  دۈو بېطېراب حاكێماصۇڅې ڨېلالدې  دافتارالدا څوازې ڭېلارێۺ،  هېب حالطۇل عادلۇ هابێزې تۈڛۈئۈښحۇطاڷې قوارێعانێلا ښۈ خاصاب حالطۇڅان. ڝاق نێزامالدا نۇسێرېچۇلېب جۈڬێ بۇڬێلان،  بۈسانا حالطۇدې نۇسێرېچ. ڝاق هاراڨ - مۈڅ رۈڞاراب جۈڬێ باتۇن،  ڬارڬارۈياڷې جاواب ڨېيانڬێ طاد قانێلا الداڬۈ.

ۺێب هابۇلېل ال طادچاعێ رۇگانێڬێ،  ڞۇنڞرا بۇگانێلا حالطۇيې ڄېي هېڃېب.

هېب زامانالدا… ڨۇجناياڷ  كۇتاكالدا رازێ هېڃۈڸێ زاهێر هابۇنێلا تۈڛۈئۈݭحۇطاڷۇل حالطۇل وا طادېڬێ ڝێيال هابۇراب ۺێناب حالطۇل حاصێل ڨېيان ڨوارۇن ڸازابۇنێلا. ڞۇنڞرادۇل حالطۇل باطێ - باطێيال راڅال رێڮێزارۇرال حاصێلال ڨېيێلان احدانێلا… كێنابڬۈ رۇح ڨۇنێۺ هېب حالطۇلېب بۇڬېب،  ياڬێ ښۈداهاب جێندێيېڬۈيێۺ تۈلېب بۇڬېبالێ بايان ڨېيان ابۇنێلا طادېڬێ حالطێ طاد قان حالبێڮێيال هارۇن،  هېڷۇلڬێ حاصێلالڬێ څوازارۇن،  قادېكوانێل زامانايالڬێ حالطێزابۇنێ،  حاصێلازدا كێناب خێسا - باسێ ڭۈلېب بۇڬېبالێ بێڮێزابېيان،  طاباگالدا زار ڨابۇن،  ڃابار بۇخۇن،  حالاداصا ئۇن  ڶۇهانێلا  ڨۇجنا.

هانجې تۈڛۈئۈښحۇطاڷې قوارێعانێلا ښۈيڬێ كۇمېكچێ. كۇمېكچێڸۇن باچانێلا،  تۈخڸۇڨېڬۈ چێراڅ باكێڬۇن بېكېرۇلېب كۇښڬێ بێڮۇن،  تێرێ - غێرێياب عاداب جۈ بۇڬێلان،  تاراكان. كۇمېكچێياص،  جێب كامفۇتېرڬێ،  فێرێنتېرڬێ،  ئێسكانېرڬێ،  ئێستېفلېرڬێ،  كالېندارڬێ هېڃۈڬۈ حالطێزې نۇجېدا ۺێبێلانێن ڭارابێلانڬێ ابۇن،  هېب كێنابڬۈڬێ بۈسێزې ڭانێلا.

قۈ باڅاناعان ڞۇنڞراياڷې زاحماڸێزې ڶۇهانێلا،  حالطۇيې كوال - كوال ڬۇرۈنێ،  كۇمېك هېڃېل هابۇراب ۺێناب حالطۇل څوايالڬێ،  راگارێيالڬێ،  داندېڸێيالڬێ،  حاكێمزابازۇل احێ - حۇرڬێ. كېڃ - باقانڬێ قۈطانێلا اب غارێماڷۇل،  هۇرماداصا هێمێڬێ عۈدۈبېخۇن دالانێلا.

هانجې،  ښۈ خێس - باس هابێڃۈڬۈ جۈ ڭۈلارېبڸێ بێڄاراب ڨۇجناياڷ،  ڞۇنڞرا حالطۇلېب باگ طۇباراب كۇتاكاب باگالدې صوېرێزابۇنێلا. هېصدا طاد باچۇن ڬارڞ طامۇنێلا بېطېرڸۇن. ڬارڞاڷـڬێ جێندێيېڬۈ ڃۇحێزابۇن رۇق قاڃانێلا،  ئێتالالداصا باڃێنابۇن قاي - قۈنۈ ڸۇنێلا،  دۇنيالالدا راتانۺێنال تېخنێكاياڷۇل الاتال ڄېزارۇنێلا،  جێنداڬۈ صۇندۇيې حالطێزارۇلېلالێ ڸالارېلڬێښێن.

دۈب ڛېبې بۇگاراب عاداب دانغوا هانجې ڞۇنڞرادۇل هۇرمادا بۇگێنڃێلا،  حالطۇدې غێراڬێ بۇگێنڃێلا،  باڅاراب ڛێداڛا ښۈڬێداو چێياصدا گاڸازې گۈلېب حالڬێ بۇگێنڃێلا…

ښۈ قۈياڷ،  ئێرڬادۇلال حاصێلازدې قۇلاراب ڨۇجنايالدا بێڄانێلا،  ڞۇنڞرا حالطۇلېب باگالدا فايدا داهڸۇن بۇگێن وا ڛېبې عادێناب خايێرڬێ هېڃۈڸێ.

رۈهێنېعان ڨێجێڃۈڬۈ،  عېمېراب جۈياڷۇل فێكرۇڬێ هابۇن،  احانێلا ماڷا - څوايال هابۇلېب رۇز ښۈ هېب ڞۇنڞرا حالطۇلېب باگاڷۇل خال هابێزې.

سۈردۈ - قۈ هۈرڨۈب بێڿاڃۈڬۈ ڸابڬۈ مۈڞاڷ ازۇل حاصێلالڬێ څوارال كاغتال ڬېلۇن،  رۇزاڷ قۈطانێلا حۇكمۇ،  ڞۇنڞرا حالطۇلېب باگالدا ڝاق عېمېرال  حالطۇڅابێ رۇڬێلان وا ڨۇجناياڷ څوانێلا امرۇ حالطۇڅابێ داه هارێزې.

بێۺۇن ڛېبې هېل ناڅې رېخۇلېزۇل سێياحالدې ڭانێلا نێڶېر ڞۇنڞرا،  بێۺۇنڬۈ حالطۇداصا رازێ هېڃېب وا عارزاغۇنېب حالطۇڅان حێسابالدا.

هېلې،  بۈسۇن راڅا.

فێكرۇ هابۇرازدا بێڄێلا.

ХIалтIухъан цIцIунцIцIра

Бицинищ нужеего, дидаги гьединго бицунеб рагIараб, кIудияб гIакълу жаниб бугеб, гьитIинаб ххабар? ГIенеккехха…

БукIанила…  букIараблъи хIакъаб жо бугила, цо аваданаб ва кутакалда хIалтIизе бокьулеб ЦIцIунцIцIра.

Гьеб букIанила кутакалда жиндиего бокьулеб хIалтIуда. Хӏалтӏулеб бакӏалълъул бетӏерги букIанила Кьужна. ХъахIлъи балалде бахъун бачIунаанила ЦIцIунцIцIра хIалтIизе ва канлъи къотIичIого рокъобе унароанила. ТIубараб къоялълъ хIалтIулаанила аб, ахIулаго кечIгун, гьабулаго маххссаро-хочIгун ва киданиги алълъул гьурмадасса гьими тIагIунароанила. Гьедин гъираялда гьабулеб хIалтIи ццебетIечIого букIине ресго гьечIелълъул,  азул хӏалтӏулеб бакӏ букIанила киназдассаго ццебетIун тIегьалеб.

Цо къоялълъ, аб нилIер бетӏераб хIаким, хӏалтӏулеб бакӏалълъул нухмалъулеб - Кьужнаялда ракIалде кканила, гьадигIан тоххго жиб букIине бегьиларилан. ГьададигIан гъираялда щиб хIалтIи гьабулеб аб ЦIцIунцIцIра бугебали бихьизе ва ххадуб ххалкквезе босанила хIалтIуде ТоццооцхIутI. ТIаде балагьун цIцIодораб гIадаб жоги бугоанила аб тоццок…

Жиндаго тIад къараб жавабияб хIалтIи рагIа-ракъанде щвезе, ТоццооцхIутIалълъ тIалаб гьабунила ЦIцIунцIцIраялдасса жиб-жиб къойил гьабулеб хIалтIул бицине. ХIалтIи битIун ццебе билълъине ккани, жиб-жиб тIамулеб галулги, хIалтIулги гьабизе бугебги гьабурабги бицине кколиланги малълъанила.

Гьанже аб хIалтIулги гьабизе бугебги гьабурабги бицун гӏелищхха, дов бетӏераб хIакимассухъе кьелалде  даптаралда хъвазе ккеларищ, гьеб хӏалтӏул гӏадлу гьабизе ТоцIооцхIутIалълъе къваригIанила цо ххассаб хӏалтӏухъан. ЦIакъ низамалда нусиречулеб жоги бугилан, босана хIалтIуде Нусиреч. ЦIакъ гьаракь-мохъ роцIцIараб жоги батун, гаргароялълъе жаваб кьеянги тIад къанила алдаго.

Щиб гьабулел ал тIадчагIи рукIаниги, ЦIцIунцIцIра букIанила хIалтIилеб, хIалтIилеб,…

Гьеб заманалда… Кьужнаялълъ кутакалда рази гьечIолъи загьир гьабунила ТоццооцхIутIалълъул хӏалтӏул ва тIадеги цIиял гьабураб щинаб хӏалтӏул хӏассил кьеян кьварун лъазабунила. ЦIцIунцIцIрадул хIалтIул батIи-батIиял рахъал рихьизарурал хӏассилал кьейилан ахIданила… Кинабго рухI кьунищ гьеб хIалтIулеб бугеб, яги цодагьаб жиндиегойищ толеб бугебали баян кьеян абунила тIадеги хIалтIи тIад къан хIалбихьиял гьарун, гьелълъулги хӏассилалги хъвазарун, къадекванил заманаялги хIалтIизабуни, хӏассилазда кинаб хиса-баси кколеб бугебали бихьизабеян, тӏабкӏида зар кьабун, чIабар буххун, хIаладасса ун  лIугьанила  кьужна.

Гьанже ТоццооцхIутIалълъе къваригIанила цойги кумекчи. Кумекчилъун бачанила, тоххлъукьего чирахъ бакигун бекерулеб куцги бихьун, тири-гъирияб гIадаб жо бугилан, Таракан. Кумекчиясс, жиб кампутерги, пиринтерги, исканерги, истеплерги, календарги гьечIого хIалтIизе нужеда щибиланин ккарабиланги абун, гьеб кинабгоги босизе кканила.

Къо бахъанагIан ЦIцIунцIцIраялълъе захIмалъизе лIугьанила, хIалтIуе квал-квал гурони, кумек гьечIел гьабураб щинаб хӏалтӏул хъваялги, ракӏариялги, данделъиялги, хIакимзабазул ахIи-хIурги. КечI-бакъанги къотIанила аб гъарималълъул, гьурмадасса гьимиги гIодобеххун даланила.

Гьанже, цо хис-бас гьабичIого жо кколареблъи бичIчIараб Кьужнаялълъ, ЦIцIунцIцIра хIалтIулеб бакI тIубараб кутакаб бакӏалде ссверизабунила. Гьессда тӏад бачун ГарцIцI тIамунила бетӏерлъун. ГарцIцIалълъги жиндиего чIухIизабун рукъ къачIанила, Италалдасса бачIинабун къай-къоно лъунила, дунялалда ратанщинал техникаялълъул алатал чIчIезарунила, жиндаго ссундуе хIалтIизарулелали лъаларелгицин.

Доб ццебе букIараб гIадаб дангъва гьанже ЦIцIунцIцIрадул гьурмада букIинчIила, хIалтIуде гъираги букIинчIила, бахъараб ццидацца цогидав чияссда кIалъазе кIолеб хIалги букIинчIила…

Цо къоялълъ, иргадулал хӏассилазде къулараб Кьужнаялда бичIчIанила, ЦIцIунцIцIра хIалтIулеб бакӏалда пайда дагьлъун букIин ва ццебе гIадинаб ххайирги гьечIолъи.

РогьинегIан кьижичIого, гIемераб жоялълъул пикруги гьабун, ахӏанила малълъа-хъваял гьабулеб Руз цо гьеб ЦӏцIунцIцӏра хӏалтӏулеб бакӏалълъул ххал гьабизе.

Сордо-къо гьоркьоб биччачIого лъабго моцIцIалълъ азул хӏассилалги хъварал кагътал гелун, Рузалълъ къотIанила хIукму, ЦӏцIунцIцӏра хӏалтӏулеб бакӏалда цIакъ гIемерал  хIалтIухъаби ругилан ва Кьужнаялълъ хъванила амру хӏалтӏухъаби дагь гьаризе.

Бищун ццебе гьел нахъе реххулезул сияхӏалде кканила нилIер ЦIцIунцIцIра, бищунго хIалтIудасса рази гьечIеб ва гIарзагъунеб хIалтIухъан хIисабалда.

Гьеле, босун рахъа!

Пикру гьабуразда бичIчIила.

Босараб бакӏ http://avarpressa.ru/blogs/484-hialtiuhan-ciuncira.html

авар кицаби ва абиял اوار كێݭابێ وا ابێيال

ښۈ فۇلاناي عادان ياڅۇن يێڬۈ رېگېلغېياڷې قواطێيې. ياساڷۇل واس وۇگۇن وۇڬۈ مۇغالدا واڿۇن،  واساصۇل واس وۇگۇن وۇڬۈ،  كوېرڬێ ڭۇن،  ښاداڅ.

ڸێمالازۇل عاداتالدا،  واساصۇل واساص گۇدێياي ئېبېلالدا ابۇلېب بۇگۇن بۇڬۈ: «دۈب چۇڬێ نێڶېر،  دۈب بېچېڬێ نێڶېر،  دۈل څازالڬێ نێڶېر.» – ان.

ياساڷۇل واساص ابۇلېب بۇگۇن بۇڬۈ: «دۈب چۇڬێ نێجېر،  دۈب بېچېڬێ نێجېر،  دۈل څازالڬێ نێجېر.» – ان.

گۇدێياي ئېبېلاڷ جێنڛاڬۈ جێنداڬۈ ابۇن بۇڬۈ: «دێڛا هابۇلېب جۈڬۈ ۺێب؟ نێڶېران ابۇلېو رۇقاڷۇل واس كوېر ڭۇن واچۇنېو وۇڬۈ،  نێجېران ابۇلېو چێيار واس واڿۇن وۇڬۈ.» هېبساعات گۇدێياي ئېبېلاڷ واساصۇل واس واڿۇن وۇڬۈ،  ياساڷۇل واس مۇغالداصا رېۺطێناوۇن وۇڬۈ.

Цо пуланай гІадан яхъун йиго рекІелгъеялълъе къватІие. Ясалълъул вас вукІун вуго мугъалда ваччун, васассул вас вукІун вуго, кверги ккун, цадахъ.

Лъималазул гІадаталда, васассул васасс кІудияй эбелалда абулеб букІун буго: «Доб чуги нилIер, доб бечеги нилIер, дол хъазалги нилIер!» – ан.

Ясалълъул васасс абулеб букІун буго: «Доб чуги нижер, доб бечеги нижер, дол хъазалги нижер!» – ан.

КІудияй эбелалълъ жинццаго жиндаго абун буго: «Дицца гьабулеб жого щиб? НилIеран абулев рукъалълъул вас квер ккун вачунев вуго, нижеран абулев чияр вас ваччун вуго!» ГьебсагІат кІудияй эбелалълъ васассул вас ваччун вуго, ясалълъул вас мугъалдасса рещтІинавун вуго.

طاصا ڶۇها، داغێستان ТIасса лIугьа, Дагъистан

طاصا ڶۇها،  داغێستان.

عاڬاراب داغێستان،  طاصا ڶۇها مۇن،

طالاب دۇر هابێزې هۇنار عېڃېڷۇڅ.

رازێياو وۇڬۈ دۇن ڞاي تامێحالدې،

ڞادێرابازدا ڸې دێرڬێ عايێبال.

ئۇمۇمۇز عاصراباز ڝۇناراب دۇر ڞار،

ڝا ڸۇن بۇحۇلېڷۇل بۈرخێڃۈ هاراڨ.

خالقاڷۇل بۈڞێڬێ،  هېزۇل بۈجێڬێ

بێقۇلېزدې داندې بۈرچێڃۈ ياراغ.

رێطۇڅڸێ مېرڮۇنېب،  ڮۇلال طېفۇلېب

طېقڸێڬۇن قېرڨېزې قۇوات عېڃۈ دێر

دۇر واساڛا نامۇس ياساڛا قادرۇ،

قواطاڅ بێچۇلېڷۇل باڅێڃۈ احێ.

كواطانا،  عېمېراو دۇي كۇمېكاڷې،

دۇر ئۇرغېل گۈچانا دێرڬۈ ئۇرغېلاز.

دۇر ئۇنتۇيې دارۇ بالاهێلېلدې،

دۇنڬۈ ئۇنتۇن ڭانا،  ساځڸێڃۈ جېڬێ.

دێدا ڭۇن بۇگانا ڝێياب زامانڬۇن

ڞۈهۈلېل داهڸێلێن،  جېڬێ ڞێڴانا.

ئېركېناب هۈرۈڛا خالقاڷۇل ئۇرغېل

رێڴادې څامێلێن،  مېقێ واتانا.

عېمېرال راتێلا جاقا دۇن عادال،

عايێبال راڞێنې رېس بالاهۇلېل.

وا دێڛاڬۈ عادێنان خۇطاراب عۇمرۇ

دۇي سايغات هابێزې حادۇرۇن رۇڬېل.

حابێب داوۇدێلازۇل

ТIасса лIугьа, Дагъистан.

ГIагараб Дагъистан, тIасса лIугьа мун,

ТIалаб дур гьабизе гьунар гIечIелълъухъ.

Разияв вуго дун цIцIай тамихIалде,

ЦIцIадерабазда лъе дирги г1айибал.

Умумуз г1ассрабаз цIунараб дур цIцIар,

ЦIа лъун бухIулелълъул борххичIо гьаракь.

Ххалкъалълъул боцIцIиги, гьезул божиги

Бикъулезде данде борчичIо ярагъ.

РитIухълъи мерхьунеб, хьулал тIепулеб

ТIекълъигун къеркьезе къуват гIечIо дир

Дур васацца намус ясацца къадру,

КъватIахъ бичулелълъул бахъичIо ахIи.

КватIана, гIемерав дуй кумекалълъе,

Дур ургъел кIочана дирго ургъелаз.

Дур унтуе дару балагьилелде,

Дунго унтун ккана, сахлъичIо жеги.

Дида ккун букIана цIияб замангун

ЦIцIогьолел дагьлъилин, жеги цIцIикIкIана.

Эркенаб гьороцца ххалкъалълъул ургъел

РикIкIаде хъамилин, мекъи ватана.

ГIемерал ратила жакъа дун гIадал,

ГIайибал рацIцIине рес балагьулел.

Ва диццаго гIадинан ххутIараб гIумру

Дуй сайгъат гьабизе хIадурун ругел.

ХIабиб Давудилазул