Имам Шамилил вас (Туркалълъул аскаралълъул инарал) ГъазимухIамадицца жиндирго вацц (ГIурусалълъул аскаралълъул инарал) МухIамадшапигIихъе хъвараб кагъат

ئێمام شامێلێل واس (تۇركاڷۇل اسكاراڷۇل ئێنارال) غازێمۇحامادێڛا جێندێرڬۈ واڛ (عۇرۇساڷۇل اسكاراڷۇل ئێنارال) مۇحامادشافێعێڅې څواراب كاغات

ڛېبېراعێ

هاب غۈرڨېخۇن ڨۈلېب كاغات ڭۈلا كۈڃۈهان حامزالازۇل مۇحامادێڛا  داندې هارۇرال شامێل ئێماماصۇل ڸێمالازۇل كاغتازداصان ښۈياب. هېدێن هېز ښۈښاڅې څواراب نۇسێداصا ڞێڴاراب كاغات جانێبې باچاراب ښۈ طېڮ باڅێزې راگالدا بۇڬۈ حامزالازۇل مۇحامادێدا. چێيار راڨالدا وا باطێ - باطێياب راڅالدا رۇگانێڬێ،  ڝاق ښۈښازۇلڬۇن بۇڮېن بۇڬېل واسال رۇگۇن رۇڬێن هېلێلان ابۇنا مۇحامادێڛا.

جاقا نێجېڛا باڅۇلېب كاغات حامزالازۇل مۇحامادێڛا ڞالۇن بۇگانا داهاڷ ڛېبې انجێب مێلێياب طاڮالځانايالدا،  تۇركاڷۇل اسكاراڷۇل ئێنارال،  ڃۈڅا داوۇدێل مۇحامادفازێل فاشال بێښۇنېب داندېڸێيالدا. ۺايێن ابۇنێ هاب كاغتێدا رېخصۈلېب بۇڬۈ،  تۇركالدا رۇگاڬۈ،  هېو مۇحامادفازێلێداڬێ شامێلێل واس غازێمۇحامادێداڬێ صوېرۇڅ چېركېسازۇل مۇهاجێراز هارۇرال حالێڮاتال ئێشازۇل. هېزدا كوېش بۇگۇنائانێلا تۇركاڷۇل سۇلطاناص هېو گێياوڬۈ ماشهۇراو ماعارۇلاو جێدېداصاڬێ ڛېوې هاوۇلېو وۇگێن. هېدێنڸێدال هېز ماڞڬێ هابۇن،  تۇركاز هېل گێيالڬۈ – غازێمۇحامادڬێ مۇحامادفازێلڬێ - ځوېزېعان داندڃوازې هۇقۇن بۇڬۈ. اخێرڬێ ښۈياو مادێنايالدا،  ښۈڬێداو باغدادالدا ځۇنڬێ رۇڬۈ.  

غازێمۇحامادێل ڷادێ حابێبات ڭۈلائان مۇحامادفازێلێل ياڛڬێ.  

تارێخڄۇجۇ تاحنالازۇل فاطێماتێڛا  څوالېب بۇڬۈ ڮۇنداصېب كاوكازاڷۇل واكێلڬێ غۈرڶې واچۇن عۇڞاراب بۈل خال هابۇلېب قۈقا  بۇگانێلا دۈب مېخالدا. ښێنڬێ سۇلطان عابدۇلحامێد گێئابێلېصدې ماڞ هابۇن بۇڬێلا دۇيې قۈر غۈلېب بۇڬێن هېڷۇل واكێلزاباز ابۇن. هېدێن هېب خال هابۇلېب قۈقايالداصا ۺێواو چێ راڅ - راڅالدې وێطۇن وۇڬۈ سۇلطاناص: غازێمۇحاماد – مادێنايالدې،  مۇحامادفازێل – ئۇسۇراڷۇل حالاب شاهارالدې. اما قواطێوې وێطانێڬێ،  مۇحامادفازێلێيې ئێنارالاصۇل ڞارڬێ ڨۈلا،  ۺۇئازارڬۈ مېسېدێل غۇرۇۺڬێ ڨۈلا (هېص هېب صاداقادۇي بێڨۇلا). حالابالدې وێطاراو مۇحامادفازێل باغداداڷۇل اسكاراڷۇل نۇځماڸۇلېوڸۇن طامۇلا. 

مۇحامادفازێلێڛا كۇتاكالدا هارۇلېب بۇگۇنا جێو حېجالدې وێڿايان. اما دۈوا هېو غازێمۇحامادڬۇن ښۈڸێلێلان ڭۇن،  ئێزنۇ ڨۈلېب بۇگۇنارۈ تۇركاز. هېدێن ئۇنا ١٧ سۈن… ښێنڬێ غازێمۇحاماد مادێنايالدا ځوانێن،  هېصداڬۈ خادۇي ڸابڬۈ مۈڞێداصان حابێباتڬێ ځوانێلان راعێدال ڬۇرۈنێ ئێزنۇ ۺۈلارۈ مۇحامادفازێلێيې. اما هانجې جێندێيې هېنێوې ئۇن حاجات هېڃێلان جاواب ڨۈلا هېص. 

غازێمۇحامادڬێ مۇحامادفازێلڬێ ڝاق ښۈښازې خێرێيال هۇدۇلزابێ رۇگۇنا. هېدێنڬۈ واڛاصۇڅ ڃالعۇن يێگۇنا غازێمۇحامادێل ياڛ حابێباتڬێ. مۇن وێڮێڃۈڬۈ ځوېلێن حێنقاراب حێنقێ بۇڬێن څوالا هېڷ واڛاصدې.

مۇحامادفازێلێڛا كۇتاكالدا هارۇلېب بۇگۇنا جێو حېجالدې وێڿايان. اما دۈوا هېو غازێمۇحامادڬۇن ښۈڸێلێلان ڭۇن،  ئێزنۇ ڨۈلېب بۇگۇنارۈ تۇركاز. هېدێن ئۇنا ١٧ سۈن… ښێنڬێ غازێمۇحاماد مادێنايالدا ځوانێن،  هېصداڬۈ خادۇي ڸابڬۈ مۈڞێداصان حابێباتڬێ ځوانێلان راعێدال ڬۇرۈنێ ئێزنۇ ۺۈلارۈ مۇحامادفازێلێيې. اما هانجې جێندێيې هېنێوې ئۇن حاجات هېڃێلان جاواب ڨۈلا هېص.

ئێمام شامێلێل واس (تۇركاڷۇل اسكاراڷۇل ئێنارال) غازێمۇحامادێڛا جێندێرڬۈ واڛ (عۇرۇساڷۇل اسكاراڷۇل ئێنارال) مۇحامادشافێعێڅې څواراب كاغات.

      

خێرێياو واڛاصدې،  مۇحامادشافێعێدې،  سالام عالايكۇم،  ښێنڬێ دۇر گێڬۈ كاغاتڬێ باڃانا،  نۇجېر هېنێب بۇڬېب حال حۇكمۇ څوان. هېنێرڬێ عېمېرال داندېڄېيال راغارۇن رۇگانێن بۇگانا دۇر كاغتێدا. ئېنێب بۇڬېب مۇختاصار بۇڬۈ هانێب بۇڬېلدې داندې ڭۇن،  مێنهاج هانێب بۇڬۈ ئېڷۇل بېطېرڬێ دۇن وۇڬۈ،  ا لاهاص ناڅا ڷێگاب هابېڬێ،  امێن.

      

هانجې دۇداڬۈ بێښێنێن داهاب،  دۇداڬۈ عېمېر بێڄا،  هاب مۇحارام مۈڞاڷۇل ئێڃئابێلېب تالات سۈردۈياڷ فۇئاد - فاشا واڃانا نێجېر دۈوې ساعات ئۇنقۈيالدا،  ښێنڬێ ئېص دێدا گاڸاي هابۇنا. هاب نێڶېر فاچالێڅ ځۈلا بۇڬێلا،  هاب هادێن تېزې بېهۇلارێلا نێڶېڛايێلان ابۇنا ئېص. ئېص ابۇنا نێجېڛا هابۇلېب بۇڬېب جۈياڷې تادارێك  قاڃان بۇڬێلا. ۺێب ئېب نۇجېر تادارێكێلان هێقانا دێڛا ئېصدا. ݭێنڬێ ئېص ۺێباب جۈ بايان هابۇن بێښانا،  دێدا هاو گۇدێياوڬێ (اي عابدۇلحامێد) سۇلطان عابدۇلعازێزێيې هابۇراب جۈڬێ هابۇن دۈصدا خادۇو وێطێلێلا. اصۇل باگالداڬێ او تېزېعان وۇگاراو عادالاو واڛ (مۇراد) تېلێلا،  هانجې ئېو ڷێگڸۇن وۇڬېوێلا. عېمېرال وازێرزابێڬێ رېقۈن رۇڬێلا،  كێنابڬۈ اهالێڬێ رېقۈن رۇڬێلا،  رېقېڃېل وازێرزابێڬێ ڃوالێلا. رېقارال وازێرزابێڬێ بێښانا،  ڃوالېل وازێرزابێڬێ ڞار - ڞار ڭۇن بێښانا. ئېب جۈ هابێزې قاڃاراب اسكارڬێ جۈدېڛا يێلدێزالدې هۇجۇم هابۇلېب كۇښڬێ بێښانا،  ښێنڬێ نێجېر دۇداصا (اي دێداصا) مۇرادێلا داغێستان اسكاراڷ جۈدېدې هۇجۇم هابێزې بێڿاڬېيێلا. مۇحامادفاشاڬێ رېقېزې هاوېيێلا،  ڸابئابێلېب قۈيالدې جۈدېڛا اڷۇل قوارێعېل ڶۇعێزې هابێلێلا. مېتېر مۇحامادفاشاياصۇل جاواب ڸازې هابېيێلا جێندايێلان ابۇن انا ئېو. ئېص دێيې ڝاق گۇدێياب قۈطێڬێ هابۇنا جۈدېڛا ئېب هابۇن خادۇب دێداصا گۇدێياو چێ وۇگێنارېوێلا فاچاياصدا اصگۈوێلان ابۇن،  انا ئېو رۈقۈوې ساعات انڨڬۈيالدا.

     

ښێنڬێ دۇن رادال واڅۇن انا مۇحامادفاشاياصۇڅې دێڛا ئېو خۇنكاراصۇڅې وێطانا فۇاد - فاشاياص بێښانۺێناب جۈڬێ بايان هابۇن،  ښێنڬێ خۇنكاراص مۇحامادفاشا ئېصۇڅې وێطانا ئېصۇل حال بێڮێزې. ئېصدا طادېڬێ ڝاق بێښۇن باڃانا ئېص. ناڅێياب قۈياڷ سافار بېڬـڬێ وێطانا خۇنكاراص فۇئاد فاشاياصۇڅې،  ئېصدا طادېڬێ ڝاق نێجېدا بێښێنڃېبڬێ عېمېراب جۈ بێښۇن باڃانا ئېص. ښێنڬێ خۇنكاراص ئېو احێزې وێطانا خۇنكاراصۇل جێندێرڬۈ حاراملێخالدېڬێ راچۇن،  ښۈ - ښۈ ڭۇن گاڸازې هارۇنا نێج ئېصداصان. دێي ئېص ئێنكار ڭۇنا هېرېصێ بۇڬێلان ابۇن،  ښێنڬێ نێجېيې شايخۇل ئێسلامڬێ احۇن هابۇنا نێجېڛا بێښاراب جۈ بێطاراب بۇڬێلان ابۇن،  اي ئېصۇل گالدێصان نێجېدا راعانێلان ابۇن دێداڬێ فۇئاد فاشاياصداڬێ انێر سارايالدا ڄايێلان ابۇنا. ښێنڬێ ڸابئابێلېب قۈياڷ نێڶېر داغێستان اسكار رۈقۈبې بێطانا (بێخێزابۇنا)،  ښێنڬێ ناڅۈيڬێ داهاب مېخالداصا انێرې راڃێنێلانڬێ ابۇن. چێ رێڴۇن قۈ - قۈ مېسېدڬێ ڨۇنا،  څێزانال انێر رۇگارازې گێقۈيالدا انڝێلا ۺۇ - ۺۇ مېسېدڬێ ڨۇن رێطۇن انا. زابێطزابێڬێ (افێښارزابێ) انێر رۇڬۈ،  دۇنڬێ انێو وۇڬۈ. هانجېڸېعان نافێساتڬێ ځانۇمڬێ ئېلڬێ انێرې راچۇن دێدا اصگۈر رۇڬۈ. نێجېيېڬێ ۺێب هابێلېبالێ ڸالارۈ،  فۇئاد فاشاڬێ رۈقۈوې وێڿان وۇڬێلان ابۇنا نێجېداڬۈ طادې ڭاراب جۈ،  اي نێجېرڬۈ رێطێ نێجېڛا بێڮێزې هابۇنا. ازڬێ جۈدېرڬۈ خێياناڷێ نێجېدا طادې رېخێزې قاصد هابۇلېب بۇڬۈ. ا لاهاص ڷێگاب څوان باتاڬێ. نێج سارايالدا ڄېزې هارۇن رۇڬۈ،  طادې قواطێصا چێڬێ وێڿالارۈ،  عۈلۈڅابێ قواطێرې رێطاراب قۈيالداصا ناڅې بۇڮۇن قايڬۇن مۇحامادفاشاڬێ ڄۇن وۇڬۈ،  رېطۇن رېطېلڬۇن نێجڬێ ڄۇن رۇڬۈ. دۇنڬێ كێداداي تۇسناڅالدې ايێلان امرۇ باڃێنێلان بالاهۇن وۇڬۈ. ا لاهاص ڷێگاب څوان باتاڬێ.

دێڛا اب خابار بێښۇن بێطاراب مېخاڷ ڝاق خۇنكار رازێڸۇن وۇڬێلان واڃانا فاشا خۇنكاراص وێطۇن. جێندێر ئېمېن وۇڬێن دۇن،  واڛاصداصا ئېمېن خێرێياو وۇگۇنێن،  دێڛاڬێ جێو ئېمېنڸۇن هاوۇنێلان ابۇن باڃۇن بۇگانا ئېص دێدا. عۈلۈڅابێ قواطێرې رێطێزېعان ڛېبېصېب سۈردۈياڷ ۺۇنۇسڬۈ مېسېدڬێ بێطۇن باڃانا دێيې باخشێشێلان ابۇن. هانجېيالداصا ناڅې نۇسڬۈ مېسېدڬێ جێندێرڬۈ راڅالداصا ئۇجرا څوانێلانڬێ باڃانا. هانجېيالداصا ناڅې،  جێندا ڬۇرۈنێ،  ڷێداڬۈ دێر قوارێعېل ابۇڬېيێلانڬێ ابۇن باڃانا خۇنكاراص. مۇحامادفاشا دێڅې وێطۇن واڃانا ازارالدا ڸابنۇسڬۈ مېسېد حاوالاڬێ بۇگانا دێر،  اي دێر رۈسێڃۈڬۈ خۇطارال ئۇجرابێڬێ،  ئېلڬێ هاب ساعاتاڷ ڨېزې هابێلێلان ابۇن باڃۇن بۇگانا،  هانجې ۺێبداي ڶۇهێنايالێ ڸالارۈ. هابۇلېب جۈياڷۇڅ بالاهێدال،  راعێ داهاب عاكصالدې ڭاراب عادێن بۇڬۈ. ۺێباب جۈ نێجېدا طادې رېخۇلېب بۇڬۈ،  ا لاهاص وێطاراو بېرهێنې هاوېڬێ،  طېقاو قېزې هاوېڬێ.

    

ناڬاه  نێج تۇسناڅالدې رێطانێ،  هېبمېخاڷ څوالا از عېمېرال خاربال. دێرڬێ جاقا مۈڞ عۇنا يێلدێزالدا ڄارالداصا،  اخێر ۺێبدا ي از هابێلايالێ ڸالارۈ،  ا لاهاص ڷێگاب څوان باتاڬێ. نێڶېدا عۇرۇسازۇل تۇسناڅڬێ بێڮێدال،  ښۈ ازۇل تۇسناڅ بێڮێياڷۇلڬێ زارال بۇگێنارۈ،  كێنابداي ڷێگاب بۇڬېيالێ ڸازې.

دۇدا نێجېر ئۇرغېل ڭۈڬې. ا لاهاص څواراب ڬۇرۈنێ،  نێجېدې باڃێنارېبێن،  ۺێب از هابۇنێڬێ،  انێب ڶۇهاراب جۈيالدا نێج رازێ رۇڬېل. هېنێر،  عۇرۇساڷ،  هېڃېڷۇل. مۇنڬۈڬێ انێوې خېخڬۈ واڃێنې طالاب هابې،  نێجېدا بێڮاراب دۇداڬێ بێڮێزې،  هېنێب بێڮاراب ڷێگڸێيالداصا هانێب بێڮاراب كوېشڸێيالدا نێج رازێيال،  مۇنڬێ ا لاهاص نێجېر عادێن راگڬێ هابۇن،  هانێوې خېخڬۈ واچاڬێ،  دۇداڬۈ ئێسلاماڷۇل لازات ڸازې بێڮێزې. هېنێصا عۇرۇس كازێياتال راڃۇنا سافاربېڬاصۇڅې،  ئېزدا فۇئاد فاشالڬێ نێجېرڬێ داها - داهال خابارالڬێ څوان رۇڬۈ. ئېو سۇندۇيې عۈلۈ ئێستێنطاق هاوۇلېو وۇڬېوالێڬێ ڸالارێن بۇگانا ئېزۇل كازێياتازدا. هازۇل كازێياتازدا څوازې بێڿالارۈ،  هانجېڸاعان ۺێبڬۈ جۈ څواڃۈ،  كێدادال څوازې ڶۇهێنايالێ ڸالارۈ. ناڬاه  نێج تۇسناڅالدې رێطانێ،  هېبمېخاڷ څوالا از عېمېرال خاربال. دێرڬێ جاقا مۈڞ عۇنا يێلدێزالدا ڃارالداسا،  اخێر شێبداي از هابێلايالێ ڸالارۈ،   الاهاص ڷێگاب څوان باتاڬێ. نێڶېدا عۇرۇسازۇل تۇسناڅڬێ بێڮێدال،  ښۈ ازۇل تۇسناڅ بێڮێياڷۇلڬێ زارال بۇگێنارۈ،  كێنابداي ڷێگاب بۇڬېيالێ ڸازې. مۇحامادفاشاياصڬێ سافاربېڬاصڬێ ئێستێفعالڬێ ڸۇنا خۇنكاراصۇڅې،  اي جال اسكارالداصا راڅۇن انادۇلالدې رێطېيێلان ابۇن،  جېڬێ جاواب باڃێنڃۈ ئېزێيې.

      

هاب عېلا دۇيې خابار هانجې هانێوې ياوارڸۇن (اديۇتانتڸۇن) ڶۇهێناڷۇل گۇدێياب زارالڬۈ باڅێنڃېڷۇل جێندێيېيێلان وۇڬۈ مۇحاماد فاشا. ئۇنقئازارڬۈ مېسېد باخشێشڬێ ۺوانێلا ايلێڅالداصا باطا،  فاشاڸێڬێ ۺوانێلا،  نێشانالڬێ ۺوانێلا. هانجې هانێصا كێوېنێڬێ وێطێزې ڭانێ،  بێۺۇن داهاب ڸابئازارڬۈ مېسېد عاڬێ ڨېڃۈڬۈ جێو خۇنكاراص وێطێلارێلان وۇڬۈ ئېو. دۇنڬێ دێيڬۈ ڨۇراب ۺۇنۇسڬۈ مېسېد باڅێڃۈڬۈ وێطانێڬێ رازێ وۇڬۈ دۇن. قواطێصا راڃۇنېل كازێياتال ښێن خۇنكاراصدا رێڮێڃۈڬۈ نێجېڅې ڨۈلارۈ. اما نێجېيې كێنێلان ابۇنێ،  جێندێرڬۈ خۇنكاراصۇل ماطباخالدا هابۇن باڃۇنا. ئېب كوېن باڃانۺێناڅې نێجېدا مۇن راگالدې ۺۈلا،  اما مۇن وۇڬېو انێۺێلان ابۇن اب كوانازې. خۇنكاراصۇل سارايالدا تۇسناڅڸێ ڝاقاب لازات بۇڬېب جۈ بۇگۇن بۇڬۈ،  اما اخێر كێناب بۇگۇنايالێ.

    

زاهێدڬێ (مۇحامادشافێعێل واس) ڷێگ ڞالدېلېو وۇڬێلان ابۇنا. نێج رۈقۈر هېڃېڷۇل ماكتابالداصا رۈقۈوېڬێ واڃێنڃۈڬۈ وۇڬۈ. ئېو مانسۇرڬێ ئېصۇل زامێرڸێڬێ كوېشاب جۈ هابۇن ڬۇرۈ كێنالڬۈ عادامازې جێوڬۈ وۈڨێزې هاوێ بۇڬۈ. وێڮاراو ۺێناو چێياصدا نێجېڛا ئېصۇڅې هافتالێڅڬێ بۈسۇن جێو وێطۇن وۇگانا. هانجې نێجېر  طۈلڬۈ ئېلدې رېعاراب حال هېڃۈ. كێنازۇلڬۈ سالام بۇڬۈ دۇدې،  خاصڬۈ نافێساتێلڬێ بۇڬۈ. كاغتێدا رۇڬېل جال دۇڛا ڷێداڬۈ رێݭۇنڬې. ڝاق باڸڬۈ بۇڬېب جۈيێن ئېب خابار. نێج تۇسناڅالدې انێلان راعێزېعان،  هېبمېخاڷ دۇيېڬۈ بۈڨاراب هابې.

     

و سالام،  سافار مۈڞاڷۇل ٩ قۈ،  خامێسقۈ. ١٨٨٦ سۈناڷۇل څوېڅارۇڶ مۈڞاڷۇل ٩ قۈ.

     

دۇنڬێ فاقێراو،  يانغێزڬۈ خۇطاراو غازێمۇحاماد.

Имам Шамилил вас (Туркалълъул аскаралълъул инарал) ГъазимухIамадицца жиндирго вацц (ГIурусалълъул аскаралълъул инарал) МухIамадшапигIихъе хъвараб кагъат

ЦцеберагIи

Гьаб гъоркьеххун кьолеб кагъат ккола кочIогьан ХIамзалазул МухIамадицца данде гьарурал Шамил имамассул лъималазул кагътаздассан цояб. Гьедин гьез цоцахъе хъвараб нусидасса цIцIикIкIараб кагъат жанибе бачараб цо тIехь бахъизе ракIалда буго ХIамзалазул МухIамадида. Чияр ракьалда ва батIи-батIияб рахъалда рукIаниги, цIакъ цоцазулгун бухьен бугел васал рукIун ругин гьелилан абуна МухIамадицца. 

Жакъа нижецца бахъулеб кагъат ХIамзалазул МухIамадицца цIцIалун букIана дагьалъ ццебе Анжиб шагьаралда бугеб Милияб тIахьалханаялда, Туркалълъул аскаралълъул инарал, ЧIчIохъа Давудил МухIамад-Пазил-пашал бицунеб данделъиялда. Щайин абуни гьаб кагътида рехссолеб буго, Туркалда рукIаго, гьев МухIамад-Пазилидаги Шамилил вас ГъазимухIамадидаги ссверухъ черкесазул мугьажираз гьарурал хIалихьатал ишазул. Гьезда квеш букIунаанила Туркалълъул султIанасс гьев кIиявго машгьурав магIарулав жидедассаги ццеве гьавулев вукIин. Гьединлъидал гьез мацIцIги гьабун, турказ гьел кIиялго – ГъазимухIамадги МухIамад-Пазилги - хвезегIан дандчIвазе гьукъун буго. Аххирги цояв Мадинаялда, цогидав Багъдадалда хунги руго.  

ГъазимухIамадил лълъади ХIабибат кколаан МухIамад-Пазилил яццги.  

ТарихчIчIужу ТахIналазул ПатIиматицца хъвалеб буго Хьундассеб Кавказалълъул вакилги гъорлIе вачун гIуцIцIараб бол ххал гьабулеб къокъа букIанила доб меххалда. Цинги СултIан ГIабдулхIамид КIиабилессде мацIцI гьабун бугила дуе къор гъолеб бугин гьелъул вакилзабаз абун. Гьедин гьеб ххал гьабулеб къокъаялдасса щивав чи рахъ-рахъалде витIун вуго СултIанасс: ГъазимухIамад – Мадинаялде, МухIамад-Пазил – Усуралълъул ХIалаб шагьаралде. Ама къватIиве витIаниги, МухIамад-Пазилие инаралассул цIцIарги кьола, щуазарго меседил гъурущги кьола (гьесс гьеб ссадакъадуй бикьула). ХIалабалде витIарав МухIамад-Пазил Багъдадалълъул аскаралълъул нухмалъулевлъун тIамула. 

МухIамад-Пазилицца кутакалда гьарулеб букIуна жив хIежалде виччаян. Ама дова гьев ГъазимухIамадгун цолъилилан ккун, изну кьолеб букIунаро турказ. Гьедин уна I7 сон… Цинги ГъазимухIамад Мадинаялда хванин, гьессдаго ххадуй лъабго моцIцIидассан ХIабибатги хванилан рагIидал гурони изну щоларо МухIамад-Пазилие. Ама гьанже жиндие гьениве ун хIажат гьечIилан жаваб кьола гьесс.     

ГъазимухIамадги МухIамад-Пазилги цIакъ цоцазе ххириял гьудулзаби рукIуна. Гьединго ваццассухъ чIалгIун йикIуна ГъазимухIамадил яцц ХIабибатги. Мун вихьичIого хвелин хIинкъараб хIинкъи бугин хъвала гьелълъ ваццассде. 

МухIамад-Пазилицца кутакалда гьарулеб букIуна жив хIежалде виччаян. Ама дова гьев ГъазимухIамадгун цолъилилан ккун, изну кьолеб букIунаро турказ. Гьедин уна I7 сон… Цинги ГъазимухIамад Мадинаялда хванин, гьессдаго ххадуй лъабго моцIцIидассан ХIабибатги хванилан рагIидал гурони изну щоларо МухIамад-Пазилие. Ама гьанже жиндие гьениве ун хIажат гьечIилан жаваб кьола гьесс.     

Имам Шамилил вас (Туркалълъул аскаралълъул инарал) ГъазимухIамадицца жиндирго вацц (ГIурусалълъул аскаралълъул инарал) МухIамадшапигIихъе хъвараб кагъат.

       

Ххирияв ваццассде, МухIамадшапигIиде, ассалам гIалайкум, цинги дур кIиго кагъатги бачIана, нужер гьениб бугеб хIал хIукму хъван. Гьенирги гIемерал дандечIчІеял рагъарун рукIанин букIана дур кагъаталда. Эниб бугеб мухтассар буго гьаниб бугелде данде ккун, мингьаж гьаниб буго элълъул бетIерги дун вуго, Аллагьасс нахъа лълъикIаб гьабеги, амин.

       

Гьанже дудаго бицинин дагьаб, дудаго гIемер бичIчIа, гьаб мухIарам моцIцIалълъул ичIабилеб талат сордоялълъ Пуад-паша вачIана нижер дове сагIат ункъоялда, цинги эсс дида кIалъай гьабуна. Гьаб нилIер пачалихъ хола бугила, гьаб гьадин тезе бегьуларила нилIеццайилан абуна эсс. Эсс абуна нижецца гьабулеб бугеб жоялълъе тадарик (ракIалда буго жо) къачIан бугила. Щиб эб нужер тадарикилан гьикъана дицца эссда. Цинги эсс щибаб жо баян гьабун бицана, дида гьав кIудиявги (ай ГIабдулхIамид) султIан ГIабдулгIазизие гьабураб жоги гьабун доссда ххадув витIилила. Ассул бакIалдаги ав тезегIан вукIарав гIадалав вацц (Мурад) телила, гьанже эв лълъикIлъун вугевила. ГIемерал вазирзабиги рекъон ругила, кинабго агьалиги рекъон ругила, рекъечIел вазирзабиги чIвалила. Рекъарал вазирзабиги бицана, чIвалел вазирзабиги цIцIар-цIцIар ккун бицана. Эб жо гьабизе къачIараб аскарги жодецца Йилдизалде гьужум гьабулеб куцги бицана, цинги нижер дудасса (ай дидасса) мурадила Дагъистан аскаралълъ жодеде гьужум гьабизе биччагейила. МухIамад-пашаги рекъезе гьавейила, лъабабилеб къоялде жодецца алълъул къваригIел лIугIизе гьабилила. Метер МухIамад-пашаяссул жаваб лъазе гьабейила жиндайилан абун ана эв. Эсс дие цIакъ кIудияб къотIиги гьабуна жодецца эб гьабун ххадуб дидасса кIудияв чи вукIинаревила пачаяссда асскIовилан абун, ана эв рокъове сагIат анкьгоялда.

      

Цинги дун радал вахъун ана МухIамад-пашаяссухъе дицца эв ххункарассухъе витIана Пуад-пашаясс бицанщинаб жоги баян гьабун, цинги ххункарасс МухIамад-паша эссухъе витIана эссул хIал бихьизе. Эссда тIадеги цIакъ бицун бачIана эсс. Нахъияб къоялълъ Сапар-бегги витIана ххункарасс Пуад пашаяссухъе, эссда тIадеги цIакъ нижеда бицинчIебги гIемераб жо бицун бачIана эсс. Цинги ххункарасс эв ахIизе витIана ххункарассул жиндирго ХIарамлихалдеги рачун, цо-цо ккун кIалъазе гьаруна ниж эссдассан. Дий эс инкар ккуна гьересси бугилан абун, цинги нижее Шайххул Исламги ахIун гьабуна нижецца бицараб жо битIараб бугилан абун, ай эссул кIалдиссан нижеда рагIанилан абун дидаги Пуад-пашаяссдаги анир сараялда чIчIайилан абуна. Цинги лъабабилеб къоялълъ нилIер Дагъистан аскар рокъобе битIана (биххизабуна), цинги нахъойги дагьаб меххалдасса анире рачIиниланги абун. Чи рикIкIун къо-къо меседги кьуна, хъизанал анир рукIаразе кIикъоялда анцIила щу-щу меседги кьун ритIун ана. ЗабитIзабиги (апицарзаби) анир руго, дунги анив вуго. ГьанжелъегIан Написатги Ханумги элги анире рачун дида асскIор руго. Нижееги щиб гьабилебали лъаларо, Пуад-пашаги рокъове виччан вугилан абуна нижедаго тIаде ккараб жо, ай нижерго ритIи нижецца бихьизе гьабуна. Азги жодерго ххияналъи нижеда тIаде реххизе къассд гьабулеб буго. Аллагьасс лълъикIаб хъван батаги. Ниж Сараялда чIчIезе гьарун руго, тIаде къватIисса чиги виччаларо, гIолохъаби къватIире ритIараб къоялдасса нахъе бухьун къайгун МухIамад-пашаги чIчIун вуго, ретIун ретIелгун нижги чIчIун руго. Дунги кидадай туснахъалде айилан амру бачIинилан балагьун вуго. Аллагьасс лълъикIаб хъван батаги.

Дицца аб ххабар бицун битIараб меххалълъ цIакъ ххункар разилъун вугилан вачIана паша ххункарасс витIун. Жиндир эмен вугин дун, ваццассдасса эмен ххирияв вукIунин, диццаги жив эменлъун гьавунилан абун бачIун букIана эсс дида. ГIолохъаби къватIире ритIизегIан ццебессеб сордоялълъ шунусго меседги битIун бачIана дие бахшишилан абун. Гьанжеялдасса нахъе нусго меседги жиндирго рахъалдасса ужра хъваниланги бачIана. Гьанжеялдасса нахъе, жинда гурони, лълъидаго дир къваригIел абугейиланги абун бачIана ххункарасс. МухIамад-паша дихъе витIун вачIана азаралда лъабнусго месед хIавалаги букIана дир, ай дир росичIого ххутIарал ужрабиги, элги гьаб сагIаталълъ кьезе гьабилилан абун бачIун букIана, гьанже щибдай лIугьинаяли лъаларо. Гьабулеб жоялълъухъ балагьидал, рагIи дагьаб гIакссалде ккараб гIадин буго. Щибаб жо нижеда тIаде реххулеб буго, Аллагьасс витIарав бергьине гьавеги, тIекъав къезе гьавеги.

     

Нагагь  ниж туснахъалде ритIани, гьебмеххалълъ хъвала аз гIемерал ххарбал. Дирги жакъа моцIцI гIуна Йилдизалда чIчIаралдасса, аххир щибда аз гьабилаяли лъаларо, Аллагьасс лълъикIаб хъван батаги. НилIеда гIурусазул туснахъги бихьидал, цо азул туснахъ бихьиялълъулги зарар букIинаро, кинабдай лълъикIаб бугеяли лъазе.

Дуда нижер ургъел ккоге. Аллагьасс хъвараб гурони, нижеде бачIинаребин, щиб аз гьабуниги, аниб лIугьараб жоялда ниж рази ругел. Гьенир, гIурусалълъ, гьечIелълъул. Мунгоги аниве ххеххго вачIине тIалаб гьабе, нижеда бихьараб дудаги бихьизе, гьениб бихьараб лълъикIлъиялдасса гьаниб бихьараб квешлъиялда ниж разиял, мунги Аллагьасс нижер гIадин ракIги гьабун, гьаниве ххеххго вачаги, дудаго Исламалълъул лазат лъазе бихьизе. Гьенисса гIурус казиятал рачIуна Сапар-бегассухъе, эзда Пуад-пашалги нижерги дагьа-дагьал ххабаралги хъван руго. Эв ссундуе гIоло истинтIакъ гьавулев вугевалиги лъаларин букIана эзул казиятазда. Гьазул казиятазда хъвазе биччаларо, гьанжелъагIан щибго жо хъвачIо, кидадал хъвазе лIугьинаяли лъаларо. Нагагь  ниж туснахъалде ритIани, гьебмеххалълъ хъвала аз гIемерал ххарбал. Дирги жакъа моцIцI гIуна Йилдизалда чIчIаралдасса, аххир щибда аз гьабилаяли лъаларо, Аллагьасс лълъикIаб хъван батаги. НилIеда гIурусазул туснахъги бихьидал, цо азул туснахъ бихьиялълъулги зарар букIинаро, кинабдай лълъикIаб бугеяли лъазе. МухIамад-пашаяссги Сапар-бегассги истипгIалги лъуна ххункарассухъе, ай жал аскаралдасса рахъун Анадулалде ритIейилан абун, жеги жаваб бачIинчIо эзие.

       

Гьаб гIела дуе ххабар гьанже гьаниве яварлъун (адъютантлъун) лIугьиналълъул кIудияб заралго бахъинчIелълъул жиндиейилан вуго МухIамад паша. Ункъазарго месед бахшишги щванила айлихъалдасса батIа, пашалъиги щванила, нишаналги шванила. Гьанже гьанисса кивениги витIизе ккани, бищун дагьаб лъабазарго месед гIаги кьечIого жив ххункарасс витIиларилан вуго эв. дунги дийго кьураб щунусго месед бахъичIого витIаниги рази вуго дун. КъватIисса рачIунел казиятал цин ххункарассда рихьичIого нижехъе кьоларо. Ама нижее кинилан абуни, жиндирго ххункарассул матIбахалда гьабун бачIуна. Эб квен бачIанщинахъе нижеда мун ракIалде щола, ама мун вугев анищилан абун аб кваназе. Ххункарассул сараялда туснахълъи цIакъаб лазат бугеб жо букIун буго, ама аххир кинаб букIунаяли.

     

Загьидги (МухIамадшапигIил вас) лълъикI цIцIалделев вугилан абуна. Ниж рокъор гьечIелълъул мактабалдасса рокъовеги вачIинчIого вуго. Эв Манссурги эссул замирлъиги квешаб жо гьабун гуро киналго гIадамазе живго вокьизе гьави буго. Вихьарав щинав чияссда нижецца эссухъе гьапталихъги босун жив витIун вукIана. Гьанже нижер  тIолго элде регIараб хIал гьечIо. Киназулго салам буго дуде, ххассго Написатилги буго. Кагътида ругел жал дуцца лълъидаго рицунге. ЦIакъ балъго бугеб жойин эб ххабар. Ниж туснахъалде анилан рагIизегIан, гьебмеххалълъ дуего бокьараб гьабе.

      

Вассалам, сапар моцIцIалълъул 9 къо, ххамискъо. 1886 соналълъул хъвехъарулI моцIцIалъул 9 къо.

      

Дунги пакъирав, янгъизго ххутIарав ГъазимухIамад.


Макъала босараб бак1