ХЪАРТГИ ЧIИЛБИКIГИ څارتڬێ ڃێلبێگڬێ

څارتڬێ ڃێلبێگڬێ

)مارها(

يێگانێلا،  يێگێنڃێلا ښۈ ځېراي،  ځېراڷۇل ڸابڬۈ واسڬێ وۇگانێلا. گێياوڬۈ گۇدێياو واڛ ڸاي - عاقلۇ بۇڬېل،  عادامال ڶۇهێنېصېل جال رۇگانێلا،  هێطێناو ڃێلبێگ بۈطرۈدا طېحڬێ باراو،  طێنغێدا ناڞڬێ باراو،  واتاراص وۇخۇلېو،  واتاراص تۇنكۇلېو وۇگانێلا. رێڷانێلا ښۈ قۈياڷ ڸاباوڬۈ واڛ رۈڮۈرې،  ڮۈف قۈطێزې.

جێدېرڬۈ هابۇلېب حالطێڬێ هابۇن،  ناڅ رۇصۇن رۈقۈرې راڃۇناڬۈ،  قۈسانێلا ازدا نۇځ. صوېردانێلا ال رۈڮۈر،  صوېردانێلا،  طېرڮۇن باقڬێ انێلا،  مارگاڃۇل رۇڴېنڬێ رېڄانێلا،  كێنڬۈ نۇځ باڅێزې گوېڃێلا ازدا. ابۇنێلا واڛاڛا ڃێلبێگێدا،  غۈطۈدې واځۇن بالاهېيێن،  ڴۇي باڭۇلېب باگڬۈ بێڮۇلارێۺالێ.

بێۺۇنڬۈ بۈرخاتاب غۈطۈدېڬێ واځۇن،  ئۇنقابڬۈ راڅالدې بېر طامۇنێلا ڃێلبێگێڛا،  بۇر - بۇرۇن لاحڄېعېرڸۇن،  بێطۇن رۈڮ باڨۇڶا باڭۇن باڃۇنېب بێڮانێلا اصدا ڴۇي. ڴۇيدۇل حێساب هابۇن وێڷانێلا ڸاباوڬۈ واڛ. عېمېرال رێڷانێلا،  داهال رێڷانێلا،  ۺوانێلا ښۈ رۇقالدې طادې.

ڶۇهانێلا جانێرې،  باكۇن گۇدێياب ڝا بۇڬێلا،  ڝېدا ڛېيې عۈدۈيێگۇن څارتڬێ يێڬێلا،  دۈرې - غۈرې بۈخدۇلڬێ،  رێڿان،  څارتێل ڸابڬۈ ياسڬێ يێڬێلا. څۈش - باشڬێ هابۇن،  راقۇن راتێلێلانڬێ ابۇن،  كوېن ڶۇنێلا څارتێڛا ازدا ڛېبې. حێنقۇن گالدێب بۈسێزېښێن گوېڃێلا گۇدێيال واڛازدا. ڃێلبێگێڛا هۇمېر نێچېزې هابێڃێلا،  واڛازې عۈلۈڬێ كوانانێلا او. كوانان - هېقۈن،  راڅاراب مېخاڷ،  بۈسېنڬێ طامۇن،  جێندێرڬۈ ياسالڬێ رېڬێزارۇنێلا څارتێڛا،  ښۈڬێ بۇسادا ڸاباوڬۈ واڛڬێ وېڬێزاوۇنێلا،  غاصدا جێيڬۈڬێ يېڬانێلا.

ڷێگ سۈردۈ اراب مېخاڷ،  ڸاباوڬۈ واس څوېزې،  الماسڬێ ڷۇڮۇن،  احانێلا څارتێڛا:

–    ڨێجاراو ۺێو،  وۈرڃاراو ۺێو؟

قێجاراوڬێ دۇنێن،  وۈرڃاراوڬێ دۇنێن ابۇنێلا ڃێلبێگێڛا. ۺاي مۇن ڨێجۇلارېو ڃێلبێگ،  دۇيې قوارێعاراب ۺێب ابۇن هێقانێلا څارتێڛا. هاب رێهاڷ،  ابۇنێلا ڃێلبێگێڛا،  ڝۇراخێنگال هارۇلائانێلا دێيې ئېبېلاڷ،  هېل راگالدې ۺۇن،  گۈلارۈڬۈ بۇڬێن دێدا ڨێجێزې.

ڝێداصان ڝاڬێ باكۇن،  ڝۇراخێنگالڬێ هارۇن،  كوانازاوۇنێلا څارتێڛا او. ڷێگالان مېخ بۈرڃێزېڬێ تۇن،  ڷێڮ - ڷاڮان الماسڬێ ڷۇڮۇن،  ابۇنێلا څارتێڛا گێئابێزېڬێ:

–   ڨێجاراو ۺێو،  وۈرڃاراو ۺێو؟

ڨێجاراوڬێ دۇنێن،  وۈرڃاراوڬێ دۇنێن،  ابۇنێلا ڃێلبێگێڛا. ۺاي ڨێجۇلارېو ڃێلبێگ،  هانجېڬێ دۇيې قوارێعاراب ۺێب ابۇن هێقانێلا څارتێڛا. هاب عۇجاڷ باڅۇڅ كوانازابۇلائانێن دێدا ئېبېلاڷ،  هېلدې ڮۇلڸۇن،  ۺۈلارۈڬۈ بۇڬێن دێدا ماڨۇيێن ابۇنێلا هېص.

ياڅۇن،  باڅۇڅڬێ هابۇن،  كوانازاوۇنێلا څارتێڛا هېو وا رېڬانێلا هانجېڬێ. ڷێگ هۈرڨۈب مېخڬێ بێڿان،  هانجېنێ او ڨێجانێلان ڭاراب مېخاڷ،  احانێلا څارتێڛا ڸابئابێزې:

–   ڨێجاراو ۺێو؟ وۈرڃاراو ۺێو؟

ڨێجاراوڬێ دۇنێن،  وۈرڃاراوڬێ دۇنێن ابۇنێلا ڃێلبێگێڛا.

يا غارێن ڃێلبێگ،  قادنێ ڨێجێڃۈنێڬێ بېهێلێن،  قاصێعاڬێيێۺ مۇن ڨێجۇلارېو؟ مېتېر ځۇرێيې ئێنې دۇنڬێ عېدېعۇن يێڬێن،  ڨێجۇن وۇگايێن سېمانێلا اصدې څارت.

كێنێن دۇن ڨێجۇلېو،  هاب رێهاڷ عۇرۇڅا ڞالگێڛا بۈسۇن،  ڷێم هېقېزابۇلائانێن دێدا ئېبېلاڷ. هېب هېقېڃۈڬۈ،  بېر قانۺێزې گۈلارێلان ابۇنێلا ڃێلبێگێڛا.

يێڷانێلا څارت،  ڞالگۇڬێ بۈسۇن،  عۇرۇڅې. غۈي قواطێيې ڶۇهێنڬۈ،  غۈڷۇل ڸابايڬۈ ياس جێوڬۈڬێ واڛالڬێ رېڬۇن رۇگاراب بۈسادا رېڬێزارۇنێلا ڃێلبێگێڛا،  دۈزۇل بۈسادا جالڬۈڬێ رېڬانێلا. هېب هابۇلېو ڃێلبێگ وۇگاڬۈ،  ۺوانێلا څارت عۇرۇڅې،  ڿۇن باڅانێلا اڷ ڞالگۇ،  چواخۇن انێلا ڷێم،  ڿۇن باڅانێلا،  چواخۇن انێلا. عۇرۇڶې ڞالگۇڬێ رېخۇن،  قوارێڸۇن،  ناڅ يۇصانێلا څارت هايۇهێنان.

رۈقۈيڬێ ڶۇهۇن،  ابۇنێلا اڷ:

 – ڨێجاراو ۺێو،  وۈرڃاراو ۺێو؟

مێنقان واڅێنڃۈڬۈ،  طېفۇن ڄانێلا ڃێلبێگ. واسال څۈلېلێلان،  څۇن رېخانێلا څارتێڛا جێندێرڬۈ ياسال. جێبڬۈ څۇر - څۇرێ باڅانێلا ڸاباڷۇلڬۈ.

څاحڸێ باراب مېخاڷ،  ځۇرێيې ئێنې قاڃانێلا څارت. «كېكېباعار (هېب بۇگۇن بۇڬۈ څارتێل گۇدێياي ياسالدا ڞار)،  – ابۇنێلا اڷ،  – ځۇرێيې ئۇنېي يێڬۈ دۇن،  دێر ياس،  هال ڸێمالازۇل حېط - بېطېرڬێ بېڸۇن،  قادێيالدې دێدا خادۇي ياڃا مۇن،  نۇجڬۈڬێ راقۇن رۇگۇنڬې».

«ياڃێنا ئېبېل»،  – ئێلان ابۇنێلا ڃێلبێگێڛا،  كېكېباعارێدا هاراڨڬێ رېڷێنابۇن. انێلا څارت ځۇرێيې.

قادێيالدې رۈقۈرې واڛالڬێ رێطۇن،  ياسازۇل حېط - بېطېرڬێ بېڸۇن،  كېكېباعارێل رېطېلڬێ رېطۇن،  وێڷانێلا ڃێلبێگ څارتێدا خادۇو ځۇرێوې.

او وێڮاراوڬۈ،  جێندێرڬۈ ياسێلان ڭۇن،  احدانێلا څارت: «باق ۺۇن يۇحێزې ڬۇرێن،  هۇرێ ڃوان ڃۇڃێنې ڬۇرێن،  خېخڬۈ رۈقۈې يۇصا،  دێر ياس».

ځۇرۇل راعالدا ياسازۇل حېط - بېطېرڬێ ڸۇراب ڮاڬـڬێ ڸۇن،  ناڅ وۇصۇن وێڷۇن،  رێڴاداصان والاهۇن ڄانێلا ڃێلبێگ،  څارتێل ۺێب ڶۇهۇنايالێ بێڮێزې.

ڸێڸۇن،  ڞېر عادێن ځۇرڬێ،  حالڮۇن عۈدۈي يێگانێلا هانجې څارت،  ڸێمالازۇل هاناڛا عۈرڞێزې. ڝۇراخێنگازېڬێ باڅۇڅێيېڬێ دۇڛا هابۇراب هانجې دێڛا دۇيېڬێ هابێلێن،  ڃێلبێگان ابۇلاڬۈ،  بېهانێلا څارتێڛا ڮاڬێنێبې كوېر،  باڅۇن باڃانێلا كېكېباعارێل بېطېر. رۇرۇدانێلا څارت،  عېر - عېدانێلا،  يېطارانێلا،  ئېخېدې گانڝانێلا،  عۈدۈي رېڄانێلا،  قێرقێزې ښابێڬێ هارۇلاڬۈ،  ڸاگ مېرڮۇن ڃێلبێگێدا خادۇي يۈرتانێلا. يۈرتانێلا اي،  ڶۇتانێلا دۈو،  يۈرتانێلا اي،  ڶۇتانێلا دۈو،  راڅدال ڨۈ اصڬێ باځانێلا،  يېطارۇلاڬۈ،  رۈقۈيې څارتڬێ يۇصانێلا.

وێڷانێلا،  ۺوانێلا ڃێلبێگ رۈقۈوې. خالقالداڬۈ ڸانێلا،  فارڿاحاصدا راعانێلا اص څارتێيې هابۇراب. اصگۈوېڬێ احۇن،  ابۇنێلا فارڿاحاص اصدا،  نۇسڬۈ چێياصدا طاد بازې بېهۇلېب ښۈ ڞاځا راعۇلێن څارتێل. هېڷۇل هېب بێقۇن واڃانێ،  هېلدا رېڷاراب دێڛا دۇيېڬێ هابێلێن.

 – هېبعان بێهاڸاڬێ دێيې كوێنې خێنگال. – ئێلان ابۇنێلا ڃێلبێگێڛا. وێڷانێلا هانجې او خالاتاب خېچڬێ بۈسۇن څارتێل ڞاځا بێقێزې. باقێنېعان رۈقۈو واخچۇنڬێ وۇگۇن،  قاصێ څارت ڨێجێزې يېڬاراب مېخاڷ،  رۇقاڷۇل طۈځڬێ بۈرڶۇن،  ڞاځدادا يېڬاراي څارتێدا خېچ حۇنصانێلا اص. ڞاځاڬۈ كوېشېزې ڄۇن بۇڬێن دێيې،  ياسال ځوارالداصا الدا رۇڬېل ڄۇطۇزۇل عېمېرڸێڬۈ ۺێب ابۇنێلا څارتێڛا. حۇنصانێلا ناڅېڬێ،  قوارێڸانێلا څارت،  بێچاصحا،  بېطېرهانچێځواد،  احانجې قواطێب رېڄێلێن،  احدانێلا اي. طاطالاڬۈ حۇنص-حۇنصۇلاڬۈ،  ازارڬۈ جۈڬێ ڮامۇن،  صۇر - صۇرێزابۇن،  رېخانێلا څارتێڛا ڞاځا قواطێبې. 

ڛێم چۇچاراب مېخاڷ،  قواطێيې ياڃانێلا څارت،  ڞاځا جانێبې بۈسێزې،  هېڃێلا ڞاځا. بالاهانێلا ڛېيې: مۇغزادا دۈبڬێ چيوان،  ئۇنېو وۇڬێلا ڃێلبێگ. يۈرتانێلا اي،  ڶۇتانێلا دۈو،  يۈرتانێلا اي،  ڶۇتانێلا دۈو،  راڅدال ڨۈ اصڬێ باځانێلا،  رۇرۇدۇلاڬۈ،  ناڅې څارتڬێ يۇصانێلا.

رېخانێلا ڃێلبێگێڛا فارڿاحاصدا ڛېبې ڞاځا. ابۇنێلا فارڿاحاص،  هاب بێقێزې گواراو دۇدا ۺێبڬۈ هابێزې گوېلێن،  هېيڬۈ څارتێل نۇسڬۈ چێياصې كوېن هابێزې عۈلېب ښۈ ڮاڬ راعۇلێن،  ڞاځدادا اصگۈب ڝاق رېقېلێن ئېب،  هېب بێقۇن واڃايێن مۇن.

عۇرۇل هارچازۇل تارهاڬێ ڝېزابۇن،  وێڷانێلا ڃێلبێگ څارتێل ڮاڬ بێقێزې. قاصێڸێزېعان واخچۇنڬێ وۇگۇن،  قاصێ كوېن - طېخالدې څارت يۇصاراب مېخاڷ،  طۈځدېڬێ واځۇن،  والاهانێلا طالايدۇڅان غۈرڨې. ڝېدا ڸۇن هالدۈلېب ڮاڬڬێ بۇڬێلا،  ڛېيې عۈدۈيێگۇن څارتڬێ يێڬێلا. دۈرې - غۈرې بۈخدۇلڬێ رێڿان،  عۈدۇلېي يێڬێلا اي،  ځوارال ياسال راگالدې ۺۇن.

رېڄانێلا ڃێلبێگێڛا طاصا غۈرڨې هۈرچۈ،  رۇح - رۇحانێلا څارتێل ماحابێ طێراباز. ڛێداخانێلا څارت،  اص ناڅېڬێ رېخاراب ڬانڃێڛا راڅێنارۇرال طێراباز چېڮ - چېڮڬۈ بۇحانێلا اڷۇل. بێچاصحا خادۇب كوانێلان ابۇنێلا اڷ،  احانجې قواطێب رېڄێلێن،  ڮاڬ - ڮاڬڬۈ ڨالڸۇن بۇڬێن دێيې ياسال ځوارالداصا. تارهاڬۈ ڃېڮۈن تانێلا ڃێلبێگێڛا: خۇطارايڬێ هالاڬڸانێلا څارت. صۇر - صۇرێيالدا قواطێبې رېخۇن باڃانێلا ڮاڬ.

داهاي عۈدۈيې يۇصاراب مېخاڷ،  قواطێيې ياڭانێلا څارت ڮاڬ ناڅې بۈسێزې. هېڃێلا ڮاڬ. بالاهانێلا ڛېيې،  غېجدا ڮاڬڬێن،  خازابۇلېب بۇڬێلا ڃێلبێگێڛا. يۈرتانێلا څارت،  ڶۇتانێلا او،  يۈرتانێلا اي،  ڶۇتانێلا او،  راڅدال ڨۈ باځۇن اوڬێ وۈرڃانێلا،  خاچادۇلاڬۈ،  ناڅې څارتڬێ يۇصانێلا.

مايان ابۇن رېخانێلا فارڿاحاصدا ڛېبې ڮاڬ. ابۇنێلا فارڿاحاص اصدا:

 – هېيڬۈ څارتێل ڶارال مېسېدێلاب ښۈ ڞې راعۇلا،  صاح راڮدال رادالێصا؛ صاح باقانێدا ڨۈلېب. هېب ڞې بێقۇن واڃا. هېلداصا ناڅې مۇن دێڛا ڝاق گۈدۈ هاوێلا،  – يان.

ڃالعۇنڬێ بۇگانێلا ڃێلبێگێدا،  كێن بۇڬۈنێڬێ،  هاب نۇځاڷـڬێ وێڷانێلا فارڿاحاصۇل څاتێر هابۇن.

وێڷانێلا،  ۺوانێلا ڃێلبێگ. قاصێ بۈڨاڷۇل طۈځدېڬێ واځۇن،  حۇنصانێلا ڞېدا،  مېئېدانێلا ڞې. صۇنداصا بۈخاراب،  قۇلهۇ،  دێر ياسال ځوارالداصا ناڅې ئېئېدێ عېمېرڸۇن بۇڬێن دۇران،  سېمانێلا څارت ڞېدې. حۇنصانێلا اص ناڅېڬێ،  مېئېدانێلا،  گانڝانێلا ڞې. بێچاصحا،  څۇرماڛا ڃواد،  ڶارال ڭۇن قواطێب رېڄێلێن،  ڨێجێزېڬۈ تېلارێۺ دۇڛا دۇنان،  احدانێلا څارت. حۇنص - حۇنصانێلا ڃێلبێگێڛا طاطالاڬۈ: مېئېدانێلا ناڅېڬێ ڞې. دوانكان رېڄانێلا ڞې قواطێبې.

ڛێم چۇچاراب مېخاڷ،  قواطێيې ياڭانێلا څارت ڞې جانێبې غېزې. هېڃێلا ڞې،  ڃالبێگێڛاعاڬێ ڬۇرۈداي اراب ابۇن،  بالاهانێلا ڛېيې. ڬۈربۈدا دۈبڬێ رېخۇن ڞېڬۇن،  جێبڬۈ حۇر باڅێنابۇن ئۇنېو وۇڬێلا ڃێلبێگ.

يۈرتانێلا څارت،  ڶۇتانێلا او،  يۈرتانێلا دۈي،  ڶۇتانێلا او،  راڅدال ڨۈ اصڬێ باځانێلا،  كېرېن بۇخۇلاڬۈ،  ناڅې څارتڬێ يۇصانێلا.

ڶارال ڭۇن،  رېڄانێلا ڃێلبێگێڛا فارڿاحاصدا ڛېبې ڞې. ابۇنێلا فارڿاحاص اصدا:

 – څارتڬۈ - څارتێلان راعۇلا دێدا،  ئېيڬۈ كێناي جۈ يێگۇنېيالێ ڸازې بۈڨۇن بۇڬۈ دێيې،  چارا - عامال هېڃۈ،  دێدا اصگۈيې هېي ۺوېزايێڃۈڬۈ. هېب هۇنارڬێ هابۇن مۇن ناڅ وۇصۇن خادۇب،  دێرڬۈ ياسڬێ ڨۇن،  كێنابڬۈ ئۇلكاياڷۇل ئێختێيارڬێ ڨۇن،  دێداڬۈ ڮۈلبۈڅ ڄېزاوێلا دێڛا مۇن. – ان.

ئێنارێلان،  جۈيێلان ڨۇرڨۇدێزې ڶۇهانێلا ڃێلبێگ،  رۈرتانێلا اصدې طادې فارڿاحاصۇل اصگۈصېل. ښۈياص تۇنكانێلا،  ښۈياص ڨابۇنێلا،  ناعانا ڨۇنێلا،  عايێب هابۇنێلا. فارڿاحاصڬێ فارڿاحاصۇل ياساڷېڬێ عۈلۈ نۇسڞۇل ځوېلارێۺان ابۇنێلا.

ياح - ماح باتۇن،  څاسۇلاڬۈ غوانۺاڬێ،  وێڷانێلا ڃێلبێگ رۈقۈوې. كواسۇل مېڬېجڬێ بۇڮانێلا اص،  ئېحېدێنالڬۈ مێڅالڬێ سېدانێلا،  ۺێب - ۺێبنێڬێ باځۇن،  جێندێرڬۈ جێنسڬێ ځێسێزابۇنێلا،  باسرێياب،  باه - باهاراب تۇرتێڶـڬێ جېمۇن،  ځېراو قۇل - قۇلاراو هاردۇڅانڸۇن واڅۇن،  وێڷانێلا،  هانجې او.

ۺوانێلا څارتێل نۇڞێڅې. عۈدۇلېي يێڬێلا اي،  ځوارال ياسازۇڅ ماعۇ هابۇلېي يێڬێلا. داهاب چېد ڨې،  كێرێ باتێلا،  ابۇنێلا ڃێلبێگێڛا،  نۇڞێڅڬێ ڄۇن.

نۇڞێل گالطې ياڃانێلا څارت،  خال هابۇن،  يالاهۇن،  داهاي شاكڸاراي عادێن ڶۇهۇن،  ابۇنێلا اڷ:

 – ڃێلبێگعاڬێ ڬۇرېوێۺ مۇن،  راگاڷ بێښۇنېب بۇڬێن مۇن ڷێگڸێياڷې واڃاراو چێ ڬۇرېوڸێ،  – يان.

عۈدانێلا ڃێلبێگ،  ڄېعېراب قۈ ڃاڬێيێن ڃێلبێگێداڬێ هېصۇل رێجۇل - رێجێيالداڬێيان ابۇنێلا،  هېصداڸۇن ڬۇرێۺ دێدا هاب قۈ بێڮۇلېب بۇڬېب،  دێر ئېمېنڬێ ڃوانێن هېص،  ئېبېلڬێ ڃوانێن،  كێنابڬۈ بۈڞۇداصا واطاڬێ هاوۇنێن،  دۇنڬۈڬێ هاردۇڅ وێڿانێن وا هاب حالالدېڬێ ڭېزاوۇنێن.

جێندێيېڬۈ ڃێلبێگێڛا هابۇراب راگالدې ۺۇن،  څارتڬێ عۈدانێلا،  زێڬاردانێلا،  اصدېخۇن ئۇرغېل بێڨانێلا،  اصێيې صاداقاڬێ ڨۇن،  ابۇنێلا څارتێڛا خانجۇ بازې غاماص قوارێعۇن بۇڬێن دێيې،  هېب هابێزې ماخۺېلڬۈ رېقۈلارێۺ دۇر ابۇن.

ۺاي رېقۈلارېب،  ڝاق رېقېلێن،  دێداصا ڷێگاو ئۇصتار ۺێو وۇڬېوێن ابۇنێلا اص. ښۈ ساعاتاڷ بۇخۇن،  ڨابۇن هابۇنێلا اص غاماص.

جانێيېڬێ ڶۇهۇن،  څېعانێلا څارت،  بێخ - بێخۇن راڅ - راڅالدې انێلا غاماص. ڷێگاب،  گۇدێياب غاماص هابې دۇڛا دێيې،  هادێناب غانصێل فايدا ۺێبێن ابۇنێلا څارتێڛا.

هابۇنێلا اص ڝێداصان رۇڞێڃېل مێڭێل ڃالابازۇل غاماص. جانێيېڬێ ڶۇهۇن،  څېعانێلا څارت،  څېعانێلا،  باغارێزېښێن باغارێڃێلا غاماص. رېقۈن بۇگۇنادايالێ بێڮێزې طاڸېل قالێۺان،  ابۇنێلا ڃێلبێگێڛا،  قايێن ابۇنێلا څارتێڛا،  گۇلالڬێ رالێڛان ابۇنێلا اص،  رايان ابۇنێلا څارتێڛا. ۺۇلا غاماصڬێ هابۇن،  ابۇنێلا هانجې ڃێلبێگێڛا:

 – څارت،  ڃێلبێگ ڬۇرێۺ دۇن.

عېرعېدانێلا څارت،  څېعدانێلا،  ښۈڬێ - ښۈڬێياب هابۇنێلا،  – بێخۇلارێلا غاماص.

 – عېمېر يېطارۇڬې،  مېسېدۇ،  – يان ابۇنێلا ڃێلبێگێڛا،  – دۇرڬۈ بېرښێنڸێ ځوېزې ڬۇرێن،  فارڿاح رېقۈنڬۇطێزې ڬۇرێن دۇدا،  دۈونێ دۇڅ رۈڨێ ڭۇن ځۈلېو وۇڬێن.

هېب حالالدا اي ماخصارادې ڭۈلاڬۈ،  وێڷانێلا ڃێلبێگ،  باڿۇن غاماصڬۇن. راڅدال ڨۈدې ۺواراب مېخاڷ،  ابۇنێلا ڃێلبێگێڛا:

 – څارت،  راڅدال ڨۈ ڬۇرێۺ باځۇنېب بۇڬېب.

رۇحڬۈ انێلا څارتێل،  داهاڷ خۇطانێلا ځوېزې.

ۺوانێلا ڃێلبێگ،  فارڿاحاصدا ڛېبې غاماصڬێ ڸۇن،  گێڬۈ تارها راڨۇلڬێ ڝېزابۇن،  بۈرخاتاب غۈطۈدېڬێ واځۇن،  ڄانێلا هانجې هاو.

فارڿاحاص بۇيۇرۇن،  رێڃۇن غاماصڬۇن،  يێڿان تانێلا څاراوۇلزاباز څارت. ڛېوې واتاراو فارڿاح څۇنێلا اڷ،  اصگۈر رۇگارال څۇنێلا،  څاراوۇلزابێ څۇنێلا. ئۇلكايالداڬۈ گاڸالېب راعێ،  ۺۇرۇلېب راعێ،  حافۇلېب راعێ ابۇلېب رۇحڃاڬۈياب جۈ تېڃۈڬۈ،  كوانێلا اڷ. كێنڬۈ حالڮېڃێلا اڷۇل،  ڃێلبێگ كۈدۈوې ۺوېڃېڷۇل. دۈيې - غۈيې بالاهۇن خال هابۇلاڬۈ،  وێڮانێلا الدا ڃێلبێگ. خارۇن غۈطۈدېڬێ ياڅۇن،  بېهانێلا اڷ او غۈطۈڨې ڝازې كوېر – رېڃانێلا ڃێلبێگێڛا بېرگالاڷ گێيابڬۈ تارها،  ڃالۈ عادێن،  غۈرڨېڬێ رېڃۇن،  عارادا ڨواهاراب عاداب،  هاراڨ باڅۇن،  گێحێ چېڮڬێ بێڅۇن،  ځوانێلا څارت.

ما،  عېعېدۇلاڬۈ حېلكال گانڝانێلا څارتێل چۈڮۈنێصا،  حافدۈلاڬۈ هابێ گانڝانێلا،  ڬارڬادۇلاڬۈ عادامال ڶۇهانێلا،  كێنابڬۈ،  څارتێڛا كوان ۺێناب جۈ باڃانێلا قواطێبې،  فارڿاحاصۇل ياس خۇطێزېعان. صۇن رېخانێلا ڃێلبێگێڛا څارتێل رۈخكێلێۺ. گانڝۇن قواطێيې ياڃانێلا ياس.

هېب باگالدا ماهارێڬێ ڸۇن،  ڃێلبێگێڛا هېيڬێ ياچانێلا،  رېزێل قالێ ڨابۇنێلا،  قۈڮۈل زۇرما فۇنێلا،  زێزێطابێ احدېزارۇنێلا،  جێبڬۈ حۇر باڅێنابۇلېل هېلڬێ تۇن،  دۇنڬێ هانێوې ۺوانا.

ХЪАРТГИ ЧIИЛБИКIГИ

(Маргьа)

ЙикIанила, йикIинчIила цо херай, хералълъул лъабго васги вукIанила. КIиявго кIудияв вацц лъай-гIакълу бугел, гIадамал лIугьинессел жал рукIанила, гьитIинав ЧIилбикI ботIрода тIехIги барав, тIингъида нацIцIги барав, ватарасс вуххулев, ватарасс тункулев вукIанила. Рилълъанила цо къоялълъ лъабавго вацц рохьоре, хьоп къотIизе.

Жидерго гьабулеб хIалтIиги гьабун, нахъруссун рокъоре рачIунаго, къосанила азда нух. Ссверданила ал рохьор, ссверданила, тIерхьун бакъги анила, маркIачIул рукIкIенги речIчIанила, кинго нух бахъизе кIвечIила азда. Абунила ваццацца ЧIилбикIида, гъотIоде вахун балагьейин, кIкIуй баккулеб бакIго бихьуларищали.

Бищунго борххатаб гъотIодеги вахун, ункъабго рахъалде бер тIамунила ЧIилбикIицца, бур-бурун лахIчIчIегIерлъун, битIун рохь бакьулIа баккун бачIунеб бихьанила ассда кIкIуй. КIкIуйдул хIисаб гьабун вилълъанила лъабавго вацц. ГIемерал рилълъанила, дагьал рилълъанила, щванила цо рукъалде тIаде.

ЛIугьанила жанире, бакун кIудияб цIа бугила, цIеда ццее гIодойикIун хъартги йигила, доре-гъоре боххдулги, риччан, хъартил лъабго ясги йигила. Хъош-башги гьабун, ракъун ратилиланги абун, квен лъунила хъартицца азда ццебе. ХIинкъун кIалдиб босизецин кIвечIила кIудиял ваццазда. ЧIилбикIицца гьумер ничезе гьабичIила, ваццазе гIологи квананила ав. Кванан-гьекъон рахъараб меххалълъ, босенги тIамун, жиндирго ясалги регизарунила хъартицца, цоги бусада лъабавго ваццги вегизавунила, гъассда жийгоги еганила.

ЛълъикI сордо араб меххалълъ, лъабавго вас хъвезе, алмасги лълъухьун, ахIанила хъартицца:

– Кьижарав щив, ворчIарав щив?

Къижаравги дунин, ворчIаравги дунин абунила ЧIилбикIицца. Щай мун кьижуларев ЧIилбикI, дуе къваригIараб щиб абун гьикъанила хъартицца. Гьаб ригьалълъ, абунила ЧIилбикIицца, цIураххинкIал гьарулаанила дие эбелалълъ, гьел ракIалдещун, кIоларого бугин дида кьижизе.

ЦIидассан цIаги бакун, цIураххинкIалги гьарун, кваназавунила хъартицца ав. ЛълъикIалан мехх борчIизеги тун, лълъихь-лълъахьан алмасги лълъухьун, абунила хъартицца кIиабизеги:

– Кьижарав щив, ворчIарав щив?

Кьижаравги дунин, ворчIаравги дунин, абунила ЧIилбикIицца. Щай кьижуларев ЧIилбикI, гьанжеги дуе къваригIараб щиб абун гьикъанила хъартицца. Гьаб гIужалълъ бахъухъ кваназабулаанин дида эбелалълъ, гьелде хьуллъун, щоларого бугин дида макьуйин абунила гъесс.

Яхъун, бахъухъги гьабун, кваназавунила хъартицца гьев ва реганила гьанжеги. ЛълъикI гьоркьоб меххги биччан, гьанжени ав кьижанилан ккараб меххалълъ, ахIанила хъартицца лъабабизе:

– Кьижарав щив? ВорчIарав щив?

Кьижаравги дунин, ворчIаравги дунин абунила ЧIилбикIицца.

Я гъарин ЧIилбикI, къадни кьижичIониги бегьилин, къассигIагийищ мун кьижуларев? Метер хурие ине дунги гIедегIун йигин, кьижун вукIайин семанила ассде хъарт.

Кинин дун кьижулев, гьаб ригьалълъ гIурухъа цIцIалкIицца босун, лълъим гьекъезабулаанин дида эбелалълъ. Гьеб гьекъечIого, бер къанщизе кIоларилан абунила ЧIилбикIицца.

Йилълъанила хъарт, цIцIалкIуги босун, гIурухъе. Гъой къватIие лIугьинго, гъолълъул лъабайго яс живгоги ваццалги регун рукIараб босада регизарунила ЧIилбикIицца, дозул босада жалгоги реганила. Гьеб гьабулев ЧIилбикI вукIаго, щванила хъарт гIурухъе, ччун бахъанила алълъ цIцIалкIу, чваххун анила лълъим, ччун бахъанила, чваххун анила. ГIурулIе цIцIалкIуги реххун, къварилъун, нахъюссанила хъарт гьаюгьинан.

Рокъойеги лIугьун, абунила алълъ:

– Кьижарав щив, ворчIарав щив?

Минкъан вахъинчIого, тIепун чIчIанила ЧIилбикI. Васал хъолелилан, хъун рехханила хъартицца жиндирго ясал. Жибго хъур-хъури бахъанила лъабалъулго.

ХъахIлъи бараб меххалълъ, хурие ине къачIанила хъарт. «КекебагIар (гьеб букIун буго хъартил кIудияй ясалда цIцIар), – абунила алълъ, – хурие уней йиго дун, дир яс, гьал лъималазул хIетI-бетIерги белъун, къадиялде дида ххадуй ячIа мун, нужгоги ракъун рукIунге».

«ЯчIина эбел», – илан абунила ЧIилбикIицца, КекебагIарида гьаракьги релълъинабун. Анила хъарт хурие.

Къадиялде рокъоре ваццалги ритIун, ясазул хIетI-бетIерги белъун, КекебагIарил ретIелги ретIун, вилълъанила ЧIилбикI хъартида ххадув хуриве.

Ав вихьаравго, жиндирго ясилан ккун, ахIданила хъарт: «Бакъ щун юхIизе гурин, гьури чIван чIучIине гурин, ххеххго рокъое юсса, дир яс».

Хурул рагIалда ясазул хIетI-бетIерги лъураб хьагги лъун, нахъвуссун вилълъун, рикIкIадассан валагьун чIяIанила ЧIилбикI, хъартил щиб лIугьунаяли бихьизе.

Лъилъун, цIцIер гIадин хурги, хIалхьун гIодой йикIанила гьанже хъарт, лъималазул гьанацца гIорцIцIизе. ЦIураххинкIазеги бахъухъиеги дуцца гьабураб гьанже дицца дуеги гьабилин, ЧIилбикIан абулаго, бегьанила хъартицца хьагинибе квер, бахъун бачIанила КекебагIарил бетIер. Руруданила хъарт, гIер-гIеданила, етIаранила, эххеде кIанцIанила, гIодой речIчIанила, къиркъизе цабиги гьарулаго, лъакI мерхьун ЧIилбикIида ххадуй йортанила. Йортанила ай, лIутанила дов, йортанила ай, лIутанила дов, рахъдал кьо ассги баханила, етIарулаго, рокъое хъартги юссанила.

Вилълъанила, щванила ЧIилбикI рокъове. Ххалкъалдаго лъанила, парччахIассда рагIанила асс хъартие гьабураб. АсскIовеги ахIун, абунила парччахIасс ассда, нусго чияссда тIад базе бегьулеб цо цIцIаха рагIулин хъартил. Гьелълъул гьеб бикъун вачIани, гьелда релълъараб дицца дуеги гьабилин.

– ГьебгIан бигьалъаги дие квине ххинкIал! – илан абунила ЧIилбикIицца. Вилълъанила гьанже ав ххалатаб ххечги босун хъартил цIцIаха бикъизе. БакъинегIан рокъов ваххчунги вукIун, къасси хъарт кьижизе егераб меххалълъ, рукъалълъул тIохги борлIун, цIцIахдада егарай хъартида ххеч хIунссанила асс. ЦIцIахаго квешезе чIчIун бугин дие, ясал хваралдасса алда ругел чIчIутIузул гIемерлъиго щиб абунила хъартицца. ХIунссанила нахъеги, къварилъанила хъарт, бичассхIа, бетIергьанчихвад, ахIанже къватIиб речIчIилин, ахIданила ай. ТIатIалаго хIунсс-хIунссулаго, азарго жоги хьамун, ссур-ссуризабун, рехханила хъартицца цIцIаха къватIибе.

Ццим чучараб меххалълъ, къватIие ячIанила хъарт, цIцIаха жанибе босизе, гьечIила цIцIаха. Балагьанила ццее: мугъзада добги чIван, унев вугила ЧIилбикI. Йортанила ай, лIутанила дов, йортанила ай, лIутанила дов, рахъдал кьо ассги баханила, рурудулаго, нахъе хъартги юссанила.

Рехханила ЧIилбикIицца парччахIассда ццебе цIцIаха. Абунила парччахIасс, гьаб бикъизе кIварав дуда щибго гьабизе кIвелин, гьейго хъартил нусго чияссе квен гьабизе гIолеб цо хьаг рагIулин, цIцIахдада асскIоб цIакъ рекъелин эб, гьеб бикъун вачIайин мун.

ГIурул гьарчазул таргьаги цIезабун, вилълъанила ЧIилбикI хъартил хьаг бикъизе. КъассилъизегIан ваххчунги вукIун, къасси квен-тIеххалде хъарт юссараб меххалълъ, тIохдеги вахун, валагьанила тIалайдухъан гъоркье. ЦIеда лъун гьалдолеб хьагги бугила, ццее гIодойикIун хъартги йигила. Доре-гъоре боххдулги риччан, гIодулей йигила ай, хварал ясал ракIалдещун.

РечIчIанила ЧIилбикIицца тIасса гъоркье гьорчо, рухI-рухIанила хъартил махIаби тIирабаз. Ццидахханила хъарт, асс нахъеги реххараб ганчIицца рахъинарурал тIирабаз чехь-чехьго бухIанила алълъул. БичассхIа ххадуб кванилан абунила алълъ, ахIанже къватIиб речIчIилин, хьаг-хьагго кьаллъун бугин дие ясал хваралдасса! Таргьаго чIехьон танила ЧIилбикIицца: ххутIарайги гьалаглъанила хъарт. Ссур-ссуриялда къватIибе реххун бачIанила хьаг.

Дагьай гIодое юссараб меххалълъ, къватIие якканила хъарт хьаг нахъе босизе. ГьечIила хьаг. Балагьанила ццее, гъежда хьаггин, ххазабулеб бугила ЧIилбикIицца. Йортанила хъарт, лIутанила ав, йортанила ай, лIутанила ав, рахъдал кьо бахун авги ворчIанила, ххачадулаго нахъе хъартги юссанила.

Маян абун рехханила парччахIассда ццебе хьаг. Абунила парччахIасс ассда:

– Гьейго хъартил лIарал меседилаб цо цIцIе рагIула, ссахI рахьдал радалисса; ссахI бакъанида кьолеб. Гьеб цIцIе бикъун вачIа. Гьелдасса нахъе мун дицца цIакъ кIодо гьавила, – ян.

ЧIалгIунги букIанила ЧIилбикIида, кин бугониги, гьаб нухалълъги вилълъанила парччахIассул хъатир гьабун.

Вилълъанила, щванила ЧIилбикI. Къасси бокьалълъул тIохдеги вахун, хIунссанила цIцIеда, меэданила цIцIе. Ссундасса боххараб, къулгьу, дир ясал хваралдасса нахъе ээди гIемерлъун бугин дуран, семанила хъарт цIцIеде. ХIунссанила асс нахъеги, мээданила, кIанцIанила цIцIе. БичассхIа, хъурмацца чIвад, лIарал ккун къватIиб речIчIилин, кьижизего теларищ дуцца дунан, ахIданила хъарт. ХIунсс-хIунссанила ЧIилбикIицца тIатIалаго: меэданила нахъеги цIцIе. Дванкан речIчIанила цIцIе къватIибе.

Ццим чучараб меххалълъ, къватIие якканила хъарт цIцIе жанибе гъезе. ГьечIила цIцIе, ЧIалбикIиццагIаги гуродай араб абун, балагьанила ццее. Горбода добги реххун цIцIегун, жибго хIур бахъинабун унев вугила ЧIилбикI.

Йортанила хъарт, лIутанила ав, йортанила дой, лIутанила ав, рахъдал кьо ассги баханила, керен буххулаго, нахъе хъартги юссанила.

ЛIарал ккун, речIчIанила ЧIилбикIицца парччахIассда ццебе цIцIе. Абунила парччахIасс ассда:

– Хъартго-хъартилан рагIула дида, эйго кинай жо йикIунеяли лъазе бокьун буго дие, чара-гIамал гьечIо, дида асскIое гьей щвезайичIого. Гьеб гьунарги гьабун мун нахъвуссун ххадуб, дирго ясги кьун, кинабго улкаялълъул иххтиярги кьун, дидаго хьолбохъ чIчIезавила дицца мун! – ан.

Инарилан, жойилан кьуркьудизе лIугьанила ЧIилбикI, рортанила ассде тIаде парччахIассул асскIоссел. Цоясс тунканила, цоясс кьабунила, нагIана кьунила, гIайиб гьабунила. ПарччахIассги парччахIассул ясалълъеги гIоло нусцIцIул хвеларищан абунила.

ЯхI-махI батун, хъасулаго гъванщаги, вилълъанила ЧIилбикI рокъове. Квасул мегежги бухьанила асс, эхIединалго михъалги седанила, щиб-щибниги бахун, жиндирго жинсги хисизабунила, басрияб, багь-багьараб туртилIги жемун, херав къул-къуларав гьардухъанлъун вахъун вилълъанила гьанже ав.

Щванила хъартил нуцIцIихъе. ГIодулей йигила ай, хварал ясазухъ магIу гьабулей йигила. Дагьаб чед кье, кири батила, абунила ЧIилбикIицца, нуцIцIихъги чIчIун.

НуцIцIил кIалтIе ячIанила хъарт, ххалгьабун, ялагьун, дагьай щаклъарай гIадин лIугьун, абунила алълъ:

– ЧIилбикIгIаги гуревищ мун, ракIалълъ бицунеб бугин мун лълъикIлъиялълъе вачIарав чи гуревлъи, – ян.

ГIоданила ЧIилбикI, чIчIегIераб къо чIчIагийин ЧIилбикIидаги гьессул рижул-рижиялдагиян абунила, гьессдалъун гурищ дида гьаб къо бихьулеб бугеб, дир эменги чIванин гьесс, эбелги чIванин, кинабго боцIцIудасса ватIаги гьавунин, дунгоги гьардухъ виччанин ва гьаб хIалалдеги ккезавунин.

Жиндиего ЧIилбикIицца гьабураб ракIалдещун, хъартги гIоданила, зигарданила, ассдеххун ургъел бикьанила, ассие ссадакъаги кьун, абунила хъартицца хханжу базе гъамасс къваригIун бугин дие, гьеб гьабизе махщелго рекъоларищ дур абун.

Щай рекъолареб, цIакъ рекъелин, дидасса лълъикIав устар щив вугевин абунила асс. Цо сагIаталълъ буххун, кьабун гьабунила асс гъамасс.

Жаниеги лIугьун, хъегIанила хъарт, бихх-биххун рахъ-рахъалде анила гъамасс. ЛълъикIаб, кIудияб гъамасс гьабе дуцца дие, гьадинаб гъанссил пайда щибин абунила хъартицца.

Гьабунила асс цIидассан руцIичIел миккил чIалабазул гъамасс. Жаниеги лIугьун, хъегIанила хъарт, хъегIанила, багъаризецин багьаричIила гъамасс. Рекъон букIунадаяли бихьизе тIалъел къалищан, абунила ЧIилбикIицца, къайин абунила хъартицца, кIулалги ралищан абунила асс, раян абунила хъартицца. Щула гъамассги гьабун, абунила гьанже ЧIилбикIицца:

– Хъарт! ЧIилбикI гурищ дун!

ГIергIеданила хъарт, хъегIданила, цоги-цогияб гьабунила, – биххуларила гъамасс.

– ГIемер етIаруте, меседу, – ян абунила ЧIилбикIицца, – дурго берцинлъи хвезе гурин, парччахI рекъонгутIизе гурин дуда, довни духъ рокьи ккун холев вугин!

Гьеб хIалалда ай маххссараде кколаго, вилълъанила ЧIилбикI, баччун гъамассгун. Рахъдал кьоде щвараб меххалълъ, абунила ЧIилбикIицца:

– Хъарт, рахъдал кьо гурищ бахунеб бугеб!

РухIго анила хъартил, дагьалълъ ххутIанила хвезе.

Щванила ЧIилбикI, парччахIассда ццебе гъамассги лъун, кIиго таргьа ракьулги цIезабун, борххатаб гъотIодеги вахун, чIчIанила гьанже гьав.

ПарччахIасс буюрун, ричIун гъамассгун, йиччан танила хъаравулзабаз хъарт. Ццеве ватарав парччахI хъунила алълъ, асскIор рукIарал хъунила, хъаравулзаби хъунила. Улкаялдаго кIалъалеб рагIи, щурулеб рагIи, хIапулеб рагIи абулеб рухIчIагояб жо течIого, кванила алълъ. Кинго хIалхьечIила алълъул, ЧIилбикI кодове щвечIелълъул. Дое-гъое балагьун ххалгьабулаго, вихьанила алда ЧIилбикI. Ххарун гьотIодеги яхъун, бегьанила алълъ ав гъотIокье цIцIазе квер – речIчIанила ЧIилбикIицца беркIалалълъ кIиябго таргьа, чIало гIадин, гъоркьеги речIчIун, гIарада кьвагьараб гIадаб, гьаракь бахъун, кIихIи чехьги бихъун, хванила хъарт.

Ма, гIегIедулаго хIелкал кIанцIанила хъартил чохьонисса, хIапдолаго гьаби кIанцIанила, гаргадулаго гIадамал лIугьанила, кинабго, хъартицца кванщинаб жо бачIанила къватIибе, парччахIассул яс ххутIизегIан. Ссун рехханила ЧIилбикIицца хъартил роххкилищ. КIанцIун къватIие ячIанила яс.

Гьеб бакIалда магьариги лъун, ЧIилбикIицца гьейги ячанила, резил къали кьабунила, къохьол зурма пунила, зизитIаби ахIдезарунила, жибго хIур бахъинабулел гьелги тун, дунги гьаниве щвана.