ЩУДУКIАЙ ۺۇدۇگاي

ۺۇدۇگاي

يێگانێلا،  يێگێنڃێلا ۺۇدۇگاي،  ۺۇدۇگاڷۇل ۺۇڬۈ ياس يێگانێلا. ښۈ قۈياڷ ۺۇدۇگاڷ ياسازې كارۺ هابۇنێلا. هېب ڄێگێزې غۇدال راتێڃێلا. فايدا هېڃێلان،  ۺۇدۇگاي غۇدازې ڝۇل قۈطێزې رۈڮۈيې انێلا. رۈڮۈيې ئۇناڬۈ،  هېلدا داندې ڭانێلا ښۈ باڝ. باڝێڛا هێقانێلا:

 – كێيې مۇن ئۇنېي يێڬېي؟ – ابۇن.

 – دۇنالێ رۈڮۈيې ئۇنېي يێڬۈ. وۈرېخا،  دۇڛا هادال دێر ڸێمال كوانازې ڬۇرێن. راځان نۇڞاڬێ تارالێن دێڛا هېل،  – انڬێ ابۇن،  ۺۇدۇگاي رۈڮۈيې يالاهۇن انێلا.

هېب راعاڬێ دێر عێندايان،  باڝ،  بۈخێياڷ،  ڸابڞۇل گانڝۇن،  ۺۇدۇگاڷۇل راهدې ۺوانێلا.

 – ۺۇدۇگاڷۇل ۺۇڬۈ ياس،  نۇڞا رێڃې،  ئېبېلځوادال،  – ان احانێلا.

 – راهێلارۈ،  مۇن نێجېر ئېبېل ڬۇرۈ،  نێجېر ئېبېل بارغێچازۇل كێلۺال ڝۇراي،  كۇرڮابازۇل غاجال ڝۇراي يێگانا،  – ئێلان ابۇنێلا ياساز.

ښێنڬێ باڝێڛا،  رۈڮۈبېڬێ ئۇن،  فېنڨېلۈدۇل كۇرڮابێ هارۇنێلا،  ماقارێدۇل بارغێچال هارۇنێلا. طادبۇصۇن ڸێمالازۇل گالطې ۺوانێلا. نۇڞێل كارطێنێصان بارغێچالڬێ،  كۇرڮابێڬێ رێڮۇن تۇن خادۇب،  ياساز باڝ جانێبې بێڿان تانێلا.

جانێبې بۈرڃارابڬۈ،  باڝێڛا ښۈ ياس مۈقرۇڨ ياڅانێلا،  ښۈ ياس سانگێدا ناڅا قازايۇنێلا،  ښۈياي رۈڅدۈڶ قازايۇنێلا،  گێڬۈ ياس كوانێلا. ۺۇدۇگاڷۇل هاڞۇل،  ناځۇل،  ڮۈدۇل څۇبێ رۇگانێلا،  هېلڬێ ڄێگانێلا. طێرێ تېڃۈڬۈ كارۺڬێ ڄێگانێلا،  كۇتاكالدا چېڮڬێ ڝۇن،  باڝ ښۈ باگالدا بېڬێزې انێلا. هېنێب راحاتالدا ڨێجانێلا.

ۺۇدۇگاي رۈقۈيې يۇصانێلا: ښۈنێڬێ ياس هېڃێلا.

 – ۺۇدۇگاڷۇل ۺۇڬۈ ياس،  كێر رۇڬېل،  ئېبېلځوادال،  – ان احدانێلا.

دۇن هانێي يێڬۈيان ښۈياي سانگێدا ناڅاصان احدانێلا. دۇن هانێي يێڬێلان ښۈياي مۈقرۈڨان،  ښۈياي رۈڅدۈڶان احدانێلا. گێڬۈياي طاعۇن ياتانێلا.

عۈدانێلا،  يۈرتانێلا ڄێڄێدانێلا،  څواعادانێلا،  څېرۺېدانێلا،  طێرۺادانێلا. كارۺالدې رۈرتانێ،  كارۺ هېڃێلا،  ناځۇدې،  هۈڞۈيالدې ياڭانێلا – هېبڬێ هېڃێلا. چاراڬێ بۇحۇن،  چۇرێڬێ بۇحۇن خۇطانێلا. باڝێيې هابێزې گۈلېب ۺێبنێڬێ جۈ بۇڬېبانێ،  ياسالڬۈ گوارێڃۈئانێلان،  ۺۇدۇگاي ڨواهۇلېي،  يۇحۇلېي يێگانێلا.

ۺۇدۇگالدې اصگۈبې زێڬارا هابۇن ښېر باڃانێلا. هېڷ ۺۇدۇگالدا،  باڝێيې حێلا جێندێڛا هابێلێن،  جێندێيې طاطۇڷ خێنگالڬێ هارۇنێ،  كواسۇل بۇسېنڬێ طامۇنێيێلان ابۇنێلا. ۺۇدۇگايڬێ هېلدا رېقانێلا. قاصدې ۺۇدۇگاڷ ياسازېڬێ جێندێيېڬۈڬێ طاطۇڶ خێنگال هارۇنێلا،  ښارايې طۈرڿۈل خێنگال هارۇنێلا. خێنگال كۇنېب مېخاڷ،  ښېر خێنگازۇل ڸاڮ - ڸاڮێ بۇڬێلان زێڬاردانێلا،  هېب دۇرڬۈ ښا - گالاڷۇل ڃاحاڸێياڷۇل جۈ بۇڬێلان،  ۺۇدۇگاڷـڬێ ابۇنێلا.

رېڬێزې مېخ ۺوانێلا. ياڅۇن،  ۺۇدۇگاڷ ښارايې زازێل بۇسېن طامۇنێلا. ياسازېڬێ جێندێيېڬۈڬێ كواس - كواسۇل بۇسېن طامۇنێلا.

ښېر،  بۈسېن حېنچۈلېب بۇڬێلان،  زێڬاردانێلا. ۺۇدۇگاڷ،  هېب دۇرڬۈ راڨا - هاناڷۇل ڃاحاڸێياڷ بۇڬېب جۈ بۇڬێلان ابۇنێلا. ابۇڅېڬۈ،  هېب هېدێن باتێزې بېهۇلێلان،  زێڬارا تۇن ښېر ڨێجانێلا.

رادال ښېر قواطێبې باڅانێلا،  باڝێدا خادۇب ڶۇهانێلا. رۈڮۈب دۈبې باڭۇن،  هانێبې باڭۇن،  باڝ بالاهانێلا. اصگۈبې بێڷۇن ڬارا - ڃوارانێلا. هادێن - هادێنان هۈرڨۈب هۇدۇل - هالماغڸێ ڭېزابۇنێلا،  ښۈ څېۺطېزې ئۇن ڷێگ ڬۇرۈدايان طادېڸانێلا. باڝ ڝاق بۇڴۇرگاڅدانێلا. چېڮڬێ ڝۇن بۇگاڬۈ څېۺطېزېڬۈ ۺاي ابۇن زێڬاردانێلا. جێبڬۈ بېڬۇن بۇگۇن،  ښارال خابار - گالاڷۇڅ عېنېڭۇن ڄېزې بۈڨۇن بۇگانێلا باڝێيې.

ښېر كێنڬۈ طاصا بێڃێڃێلا،  څېۺطېزې باچانێلا. ښێن راڅۇن ڄۇن څېۺطانێلا،  هانجې عۈدۈر ڄۇن څېۺطۈن ڷێگێن،  هانجې «مۇگۇسغېي» هابۇن ڷێگێلان،  ښاراڛا باطێ - باطێيال قاعێدابێ ماڷانێلا. بێۺۇن صاناعاتاب كۇښ ڭارابڬۈ،  ښېر باڝێدا غۈرڨې گۇۺانێلا. باڝ ښېرالدا رېگۇن خۇطانێلا. هېبمېخاڷ ښېر،  – ماځێل رۈسې،  مێڭێل رۈسېيان احدانێلا. ۺۇدۇگاي طێلالڬۇن،  عۇردۇلڬۇن طادېڸانێلا. باڝێدا عاداڶ ښۈ طێل بانێلا،  ماعارزۇڅان ښۈياي ياس قواطێيې گانڝۇن ياڃانێلا،  ښۈڬێ بانێلا – ښۈڬێ گانڝۇن ياڃانێلا،  هاغادێن بالاڬۈ،  ڮۈدۇل،  ناځۇل،  هاڞۇل څۇبێ،  كارۺ،  تۇرڮێيالدا قواطێرې رالېل رۇگانێلا. ڛێم بۇصۇنارۈڬۈ،  ۺۇدۇگاي ڨابۇلېيڬۈ - ڨابۇلېي يێگانێلا. باڝێدې ڝاقڬۈ حال ڭانێلا. باڅۇن تۇرگانێلا،  ڞۈرۈدې گۇدێياب طۈمڬێ باڅۇن باڃانێلا،  باڝڬێ بۈرڃانێلا. باڝ بۈرڃارابڬۈ،  ښېر ڶۇتانێلا – باڝ خادۇب بۈرتانێلا. ښېر ښۈ كارطێنێبې بۈرڃۇن ئۇنېب بۇگانێلا،  باڝێڅې راڄ ڭوېزې ۺوانێلا هېڷۇل.

ښاراڛا هېبمېخاڷ باڝێدې:

 – دێر راڄ ڭوېزې ۺوېڃېب جۈ. گالدێب طۇرڿێ ڭۇراب جۈ. – يان احانێلا.

– واه. دێر گالدێبې ڭاراب جۈ راڄ ڬۇرېب،  طۇرڿێداي،  – ان،  باڝێڛا گال هاڴانێلا. ښېر طۇبان كارطێنێبې بۈرڃانێلا. كواراب ۺێنابڬێ ماعازۇڅان باڃۇن،  ښېرڬێ كۈدۈصا بۈرڃۇن خۇطانێلا باڝ. ناڅې بالاهالداصا ڝۇناڬێيان،  ياسالڬێ داندې راچۇن،  ۺۇدۇگايڬێ تانێلا.

ЩУДУКIАЙ

(Маргьа)

ЙикIанила, йикIинчIила ЩудукIай, ЩудукIалълъул щуго яс йикIанила. Цо къоялълъ ЩудукIалълъ ясазе карщ гьабунила. Гьеб чIчIикIизе гъудал ратичIила. Пайда гьечIилан, ЩудукIай гъудазе цIул къотIизе рохьое анила. Рохьое унаго, гьелда дандекканила цо бацI. БацIицца гьикъанила:

– Кие мун уней йигей? – абун.

– Дунали рохьое уней йиго. Ворехха, дуцца гьадал дир лъимал кваназе гурин! Рахан нуцIцIаги таралин дицца гьел, – анги абун, ЩудукIай рохьое ялагьун анила.

Гьеб рагIаги дир гIиндаян, бацI, боххиялълъ, лъабцIцIул кIанцIун, ЩудукIалълъул рагьде щванила.

– ЩудукIалълъул щуго яс, нуцIцIа ричIе, эбелхвадал! – ан ахIанила.

– Рагьиларо, мун нижер эбел гуро, нижер эбел баргъичазул килщал цIурай, курхьабазул гъажал цIурай йикIана, – илан абунила ясаз.

Цинги бацIицца, рохьобеги ун, пенкьелодул курхьаби гьарунила, макъаридул баргъичал гьарунила. ТIадбуссун лъималазул кIалтIе щванила. НуцIцIил картIиниссан баргъичалги, курхьабиги рихьун тун ххадуб, ясаз бацI жанибе биччан танила.

Жанибе борчIарабго, бацIицца цо яс мокърукь яхъанила, цо яс санкIида нахъа къазаюнила, цояй рохъдолI къазаюнила, кIиго яс кванила. ЩудукIалълъул гьацIцIул, нахул, хьодул хъуби рукIанила, гьелги чIчIикIанила. ТIири течIого карщги чIчIикIанила, кутакалда чехьги цIун, бацI цо бакIалда бегизе анила. Гьениб рахIаталда кьижанила.

ЩудукIай рокъое юссанила: цониги яс гьечIила.

– ЩудукIалълъул щуго яс, кир ругел, эбелхвадал, – ан ахIданила.

Дун гьаний йигоян цояй санкIида нахъассан ахIданила. Дун гьаний йигилан цояй мокърокьан, цояй рохъдолIан ахIданила. КIигояй тIагIун ятанила.

ГIоданила, йортанила чIчIичIчIиданила, хъвагIаданила, хъерщеданила, тIирщаданила. Карщалде рортани, карщ гьечIила, нахуде, гьоцIцIоялде якканила – гьебги гьечIила. Чараги бухIун, чуриги бухIун ххутIанила. БацIие гьабизе кIолеб щибниги жо бугебани, ясалго кIваричIоанилан, ЩудукIай кьвагьулей, юхIулей йикIанила.

ЩудукIалде асскIобе зигара гьабун цер бачIанила. Гьелълъ ЩудукIалда, бацIие хIила жиндицца гьабилин, жиндие тIатIулI ххинкIалги гьаруни, квасул бусенги тIамунийилан абунила. ЩудукIайги гьелда рекъанила. Къассде ЩудукIалълъ ясазеги жиндиегоги тIатIулI ххинкIал гьарунила, царае тIорччол ххинкIал гьарунила. ХхинкIал кунеб меххалълъ, цер ххинкIазул лъахь-лъахьи бугилан зигарданила, гьеб дурго ца-кIалалълъул чIахIалъиялълъул жо бугилан, ЩудукIалълъги абунила.

Регизе мехх щванила. Яхъун, ЩудукIалълъ царае зазил бусен тIамунила. Ясазеги жиндиегоги квас-квасул бусен тIамунила. Цер, босен хIенчолеб бугилан, зигарданила. ЩудукIалълъ, гьеб дурго ракьа-гьаналълъул чIахIалъиялълъ бугеб жо бугилан абунила. Абухъего, гьеб гьедин батизе бегьулилан, зигара тун цер кьижанила.

Радал цер къватIибе бахъанила, бацIида ххадуб лIугьанила. Рохьоб добе баккун, гьанибе баккун, бацI балагьанила. АсскIобе билълъун гара-чIваранила. Гьадин-гьадинан гьоркьоб гьудул-гьалмагълъи ккезабунила, цо хъещтIезе ун лълъикI гуродаян тIаделъанила. БацI цIакъ букIкIуркIахъданила. Чехьги цIун букIаго хъещтIезего щай абун зигарданила. Жибго бегун букIун, царал ххабар-кIалалълъухъ гIенеккун чIчIезе бокьун буканила бацIие.

Цер кинго тIасса бичIичIила, хъещтIезе бачанила. Цин рахъунчIун хъещтIанила, гьанже гIодорчIчIун хъещтIон лълъикIин, гьанже «мукIусгъей гьабун лълъикIилан, царацца батIи-батIиял къагIидаби малълъанила. Бищун ссанагIатаб куц ккарабго, цер бацIида гьоркье кIущанила. БацI цIцIералда рекIун хъутIанила. Гьебмеххалълъ цер, – махил росе, миккил росеян ахIданила. ЩудукIай тIилалгун, гIурдулгун тIаделъанила. БацIида гIадалI цо тIил банила, магIарзухъан цояй яс къватIие кIанцIун ячIанила, цоги банила – цоги кIанцIун ячIанила, гьагъадин балаго, хьодул, нахул, гьацIцIул хъуби, карщ, турхьиялда къватIире ралел рукIанила.. Ццим буссунарого, ЩудукIай кьабулейго-кьабулей йикIанила. БацIиде цIакъго хIал кканила. Бахъун туркIанила, цIцIороде кIудияб тIомги бахъун бачIанила, бацIги борчIанила. БацI борчIарабго, цер лIутанила – бацI ххадуб бортанила. Цер цо картIинибе борчIун унеб букIанила, бацIихъе рачIчI кквезе щванила гьелълъул.

Царацца гьебмеххалълъ бацIиде: 

– Дир рачIчI кквезе щвечIеб жо! КIалдиб тIурччи ккураб жо! – ян ахIанила.

– Вагь! Дир кIалдибе ккараб жо рачIчI гуреб, тIурччидай, – ан, бацIицца кIал гьакIкIанила. Цер тIубан картIинибе борчIанила. Квараб щинабги магIазухъан бачIун, церги кодосса борчIун ххутIанила бацI. Нахъе балагьалдасса цIунагиян, ясалги данде рачун, ЩудукIайги танила.